Назарпурсии мухтасари расонаҳои мустақили Тоҷикистон нишон дод, ки дар ҷомеаи журналистон дар робита ба интихоботи дарпешистодаи мамлакат як андоза беэътимодӣ нисбат ба қонун вуҷуд дорад
Тоҷикистониён рӯзи 1 марти соли 2015 ҳайати нави парлумони мамлакат ва намояндагони мардумии маҷлисҳои маҳаллиро интихоб менамоянд. Дар алоқамандӣ ба ҳамин масъала Комиссияи марказии интихобот ва раъйпурсии ҶТ Дастур дар бораи иштироки намояндагони ВАО дар интихоботи Маҷлиси Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон, маҷлисҳои маҳаллии намояндагони мардуии вилояти мухтори Кӯҳистони Бадахшон, вилоятҳо, шаҳри Душанбе, шаҳрҳо, ноҳияҳо ва ҷамоатҳоро интишор намудааст, ки дар он ҳамаи ҳуқуқҳо ва ӯҳдадориҳои журналистон оид ба инъикоси маъракаҳои интихоботӣ муқаррар шудаанд. Нақши расонаҳо ва журналистон дар маъракаи муҳими сиёсии мазкур бояд чи гуна бошад, журналистон дар ҷараёни маъракаҳои интихоботӣ кадом вазифаҳоро иҷро менамоянд, қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон дар бораи интихобот чи тавр амалӣ мегардад, дар ҷараёни маъракаи интихоботӣ журналистон маъмулан бо кадом қонунвайронкуниҳо рӯ ба рӯ мешаванд ва ғайра. Ба саволҳои мазкур мо кӯшиш намудем, ки аз худи рӯзноманигороне посух гирем, ки онҳо таҷрибаи калони ширкат дар маъракаҳои интихоботӣ доранд.
Ширкати журналистон дар интихобот
Дар ибтидо мо аз журналистон хоҳиш намудем, ки ба саволи зерин посух гӯянд: Ба назари шумо, ширкати журналистон дар интихоботи Маҷлиси намояндагон чӣ тавр сурат мегирад? Зимни посух гуфтан ба саволи мазкур, директори ширкати телевизиони хусусии «СМТ» Зинатулло Исмоилов қайд намуд, ки журналистон дар маҷмӯъ дар алоқамандӣ ба маъракаи интихоботӣ ҳаҷми калони корҳоро иҷро менамоянд. Фаъолияти онҳо дар маъракаи интихоботӣ аслан аз инъикос намудани барномаҳои пешазинтихоботии номзадҳо ба вакили мардумӣ иборат аст. Мавсуф инчунин зикр намуд, ки мутобиқи Дастур дар бораи иштироки намояндагони ВАО дар интихобот, журналистон ҳуқуқ доранд, ки дар маъракаи пешазинтихоботӣ иштирок намоянд, бо вуҷуди он иштироки журналистон танҳо бо инъикоси маъракаи интихоботӣ маҳдуд мегардад. Онҳоро ба ҷараёни ҳисоби раъйи додаи интихобкунандагон ва мураттабсозии суратмаҷлисҳои интихоботӣ роҳ намедиҳанд.
Сармуҳаррири рӯзномаи «Фараж» Хуршеди Атовулло дар робита ба саволи мо қайд намуд, ки интихоботҳо дар Тоҷикистон асосан дар рӯи қоғаз барпо мегарданд, дар асл бошад ба мансаби намояндаи парлумон шахсони муайян таъин мегарданд. Вай ба суханонаш илова намуд, ки мо қаблан пешниҳод намуда будем, ки аз парлумони дупалатагӣ даст кашида, парлумон пароканда карда шавад ва маблағҳои барои фаъолияти парлумон равонагардида ба буҷаи давлат гузаронда шаванд. Ба андешаи журналисти мазкур, ба ҷойи парлумон дар назди Дастгоҳи иҷроияи Президент гурӯҳи иборат аз 7-8 мутахассиси соҳаи қонун таъсис дода, онҳоро ӯҳдадор намудан лозим аст, ки қонунҳо таҳия кунанд ва сипас барои тасдиқ ба президент пешниҳод кунанд. Ба андешаи Хуршеди Атовулло, журналистон дар интихобот ҳаргиз ягон нақш надоштанд. Ширкати журналистон дар интихобот ҳам ба ҳайси номзад ва ҳам ба ҳайси нозир ягон натиҷа намедиҳад, зеро чизе ба онҳо алоқаманд нест.
Журналисти мустақил Раҷаби Мирзо андеша дорад, ки интихобот ҳоло мавзӯи асосии журналистон аст, вале онҳоро танҳо ҳамон қитъаҳои интихоботие ҷалб месозанд, ки дар онҳо номзадҳои дилхоҳашон сабти ном шудаанд. Ҳамин ҳолат дар интихоботҳои пешин ҳам мушоҳида мегашт. Масалан, барои журналистон дар интихоботи соли 2005 қитъаи интихоботие ҷолиб буд, ки дар он журналит Муаттара Чӯраева ба ҳайси номзад ба вакилӣ иштирок дошт, дар интихоботи соли 2010 бошад қитъаи интихоботии Файзобод ҷолиб буд, зеро дар он журналист Саймуддин Дӯстов номзад ба вакили мардум сабти ном шуда буд.
Ба назари хабарнигори рӯзномаи «Фараж» Фазлиддин Хоҷаев, дар ҷараёни омодагӣ ва гузарондани интихоботи Маҷлиси намояндагон ҳамеша қонуншиканиҳо мушоҳида мегарданд, вале мақомоти марбути давлатӣ ба арзу шикоятҳои журналистон дар мавриди қонуншиканиҳо ҳатто аҳамият намедиҳанд. Бо ҳамин сабаб журналистон дар навбати худ ба камбудиҳо дар ҷараёни маъракаҳои интихоботӣ аҳамият намедиҳанд ва ба мақомоти давлатӣ дар бораи камбудиҳои интихобот шикоят ҳам намекунанд. «Журналистон дар маъракаҳои пешазинтихоботӣ ширкати фаъолона надоранд», — хулоса намуд андешаашро Фазлиддин Хоҷаев.
Интихоботи қарибулвуқӯъ ба парлумони кишвар
Дар мавриди пурсиши мо дар бораи чӣ гуна барпо гаштани интихоботи дарпешистодаи Маҷлиси намояндагон иштирокчиёни назарпурсии мо андешаҳои мухталиф доштанд. Аз ҷумла Зинатулло Исмоилов зикр намуд, ки онҳо ба ҳизбҳои сиёсӣ бо мактуб муроҷиат намуда, пешниҳод намудаанд, ки барномаҳои пешазинтихоботиашонро аз тариқи телевизиони мутсақил ройгон тарғиб кунанд. Аммо, тавре мусоҳиби мо қайд намуд, байни онҳо ва ҳизбҳои сиёсӣ дар масъалаи омода намудани наворҳои тарғиботӣ як навъ нофаҳмӣ ба амал омадааст.
«Мо барномаҳои пешазинтихоботии ҳизбҳоро ройгон тарғиб карда метавонем, вале сабти наворҳои тарғиботӣ сарфи маблағ талаб мекунанд. Номзадҳо бошанд талаб мекунанд, ки сабти наворҳои тарғиботиро ҳам мо аз ҳисоби телевизион анҷом диҳем, вале мо ба ин пешниҳод розӣ шуда наметавонем», — қайд намуд Зинатулла Исмоилов.
Ҳамаи журналистони дар пурсиш иштирокнамуда қариб як андешаро иброз доштанд, ки аз фаъолияти журналистон дар интихоботи рӯзи 1 март чизе алоқаманд нест ва, амалан, намояндагони мардумиро ҳукумати кишвар таъин мекунад. «Натиҷаи интихобот аллакай маълум аст ва раванди раъйдиҳӣ чизеро тағйир намедиҳад, — андеша дорад Хуршеди Атовулло. – Ҳатто қитъаи интихоботиеро пайдо кардан душвор аст, ки дар он интихобот ба таври ҷолиби диққат гузарад: ба парлумон одамоне роҳ меёбанд, ки онҳоро ҳукумат таъин намудааст».
Ба андешаи Раҷаби Мирзо, интихоботи навбатии намояндагони мардум дар ҳолати хомӯшӣ сурат мегирад, ягон мушкили ҷиддӣ ба назар намерасад. Ба назари Раҷаб дар интихоботи навбатӣ танҳо як мушкил мавҷуд аст: оё намондагони ҲНИТ ба парлумон роҳ меёбанд ё ғайр. Агар намояндагони ҳизби мазкур ба парлумон роҳ дода шаванд, пас ин чунин маъно дорад, ки ҳизби мазкур дар оянда фаъолияташро идома медиҳад. Дар ҳолати баръакс, яъне агар намояндагони ҲНИТ ба парлумон роҳ наёбанд, чунин шуморед, ки фаъолияти минбаъдаи ҳизб зери суол қарор дорад, ҳатто эҳтимол, фаъолияти ҲНИТ пурра қатъ гардад.
Журналист Фазлиддин Хоҷаев дар посухаш ба пурсиши навбатии мо қайд намуд, ки интихоботи навбатӣ чун интихоботҳои пешин ҳамчунон «содда» барои «хушкардаҳо» ва «мураккаб» барои «нописандидаҳо» хоҳад гузашт. Интихобот ҳатто, шояд тезутундтар ҳам гузарад, зеро шумораи номзадҳо аз лиҳози теъдод бештар аст.
Шароит барои ширкати журналистон дар интихобот
Аз таҷрибаи барпошавии интихоботҳои пешин дар мамлакат мо огоҳем, ки журналистон дар бораи шароитҳои мусоиди фаъолияташон дар маъракаҳои интихоботӣ эродҳои зиёд доранд, бо ҳамин сабаб донистани андешаи ширкаткунандагони назарпурсии навбатии мо дар бораи ба вуҷуд овардани шароити мусоиди фаъолияти журналистон дар маъракаи интихобот муҳим буд.
Директори телевизиони хусусӣ Зинатулло Исмоилов зимни посухаш ба саволи навбатӣ қайд намуд, ки журналистон бояд бо маводи зарурии ба интихобот марбут таъмин бошанд. Ба андешаи вай, агар журналистон дар маъракаи ҳисоби баргаҳои раъйдиҳӣ ва тартиб додани суратмаҷлисҳои натиҳаҳои интихобот роҳ дода мешуданд, кори хуб мебуд. Ин кор барои ҷалб шудани журналистон ва пешгирӣ намудани тақаллубкорӣ дар ҳисоби раъйи интихобкунандагон мусоидат менамояд.
Ба андешаи Хуршеди Атовулло талабу шикояту арзу доди журналистон ба комиссияи марказии интихобот амали беҳудаест ва чизе тағйир намеёбад. Инро таҷрибаи солҳои гузашта нишон медиҳад.
Раҷаби Мирзо зимни посух додан ба саволи мазкур қайд намуд, ки барои журналистон интихобот маъракаи сиёсӣ аст, ки онро пайгирӣ мекунанд. Ба назари мусоҳиби мо, ҳоло фазои шиддатноки пуррақобат мавҷуд нест, бинобар ҳамин журналистон интихоботро ҷиддӣ қабул намекунанд. «Дар доираҳои журналистон аллакай тасаввуроте пайдо гаштааст, ки натиҷаҳои интихобот пешакӣ муайян мебошанд», — гуфт Раҷаби Мирзо.
Фазлиддин Хоҷаев ба чунин назар аст, ки барои фаъолияти журналистон дар интихобот пеш аз ҳама заминаҳои ҳуқуқии иштироки онҳо дар интихобот ва ба онҳо фаҳмонидани ҳуқуқҳои мазкурро таъмин намудан зарур аст. Аммо агар заминаҳоеро, ки қонунгузор барои иштироки журналистон дар интихоб муқаррар кардаву он мухолифи фаъолияти касбии рӯзноманигор бошад ва ё иҷро карданаш ғайриимкон бошад, бояд саривақтӣ ба ниҳоди масъул муроҷиат карда шавад.
Интизориҳои журналистон аз интихобот
Журналистон аз интихоботи навбатии парлумонӣ чиро интизоранд? Андешаҳои назарпурсӣ дар мавриди саволи мазкур аз ҳам комилан фарқ мекунанд.
Масалан, Зинатулла Исмоилов умедвор аст, ки номзадҳо ва ҳамаи ҳизбҳои сиёсӣ барномаҳои пешазинтихоботиашонро фаъолона пешниҳод мекунанд ва интихобот ба таври воқеӣ барпо гашта, танҳо номзадҳои арзанда вакил интихоб мешаванд.
Назари Хуршеда Атовулло дар ин маврид комилан маъюсона аст. Ба андешаи вай, чизе тағйир намеёбад, ҳамон парлумони калонсол ва чанд даъвохои намояндагони ХНИТ ва баъд ба сабр даъват кардани Кабирӣ боқӣ мемонад.
Журналист Раҷаби Мирзоро бошад фазои ба назар ороми интихобот ба ташвиш овардааст. «Фазои ба назар ороми интихобот дар навбати худ хатарҳоеро дар пай дошта, аз ин ҳолат нерӯҳои фурсатталаб, ҳатто иртиҷоӣ метавонанд истифода кунанд», мегӯяд ӯ.
Ба назари журналист Каюмарси Ато интихобот орому шаффоф мегузарад ва шахсони лоиқ соҳиби курсӣ дар парлумон ва намояндаи мардум мешаванд. «Аммо умед чизи дигар асту натиҷа чизи дигар. Натиҷаро дар оғози моҳи март мефаҳмем», — мегӯяд Каюмарси Ато.
Фазлиддин Хоҷаев ба чунин назар аст, ки ба ҷуз аз ҲХДТ аз ҳар як ҳизби дигар низ ҳадди ақал 2-3 номзад ба парлумон роҳ мебанд.
Журналисти ҷавон Ганҷина Ганҷова бошад аз интихоботи навбатии парлумонӣ чизеро интизор нест ва ба андешаи вай имсол хам дар интихобот дигаргуние ба амал намеояд.
Талаби журналистон аз ҳукумат
Журналистони дар назарпурсӣ иштирокнамуда аллакай мавқеашонро дар интихобот муайян намудаанд, бо ҳамин сабаб аз онҳо пурсидани савол дар бораи талабашон аз ҳукумат оид ба тағйир додани вазъияти баамаломада мантикӣ аст.
Зинатулло Исмоилов аз ҳукумат тақозо дорад, ки барои иштироки ҳамаи номзадҳо дар интихобот, новобаста ба кадом ҳизб тааллуқ доштани онҳо, шароити баробар фароҳам гардонад, то ин ки масъалаҳои ба монанди пайдо накардани маҷлисгоҳҳо барои гузарондани тадбирҳои пешазинтихоботӣ ба миён наоянд.
Хуршед Атовулло дар навбати худ андеша дорад, ки ҳукумат имкониятхои лозимаро барои журналистон фарохам кардааст ва кам мешавад, ки ба назораи вай монеъ шавад, аммо вакқти овоздиҳӣ будан ё набудани журналист чизеро хал намекунад. Вай танҳо тақозо дорад, ки журналистонро ба ҷараёни ҳисоби раъйи интихобкунандагон роҳ диҳанд.
«Аз ҳукумат пеш аз ҳама таъмини дар фазои қонунӣ гузаштани интихоботро тақозо дорам, Қонуни ҶТ «Дар бораи интихобот» ба воқеият бояд наздиктар карда шавад. Албатта, ҳукумат қавл медиҳад, ки интихобот шаффоф ва қонунӣ барпо мешавад, аммо ҳамин қавлро бо заминаи қонунӣ таъмин гардондан зарур аст, то ҳузури ҳамаи ҳизбҳои сиёсӣ дар интихобот бидуни монеа сурат гирад. Фазои қонунӣ метавонад яъсу ноумедиро аз байн барад», — мегӯяд Раҷаби Мирзо.
Фазлиддин Ходжаев тақозо дорад, ки Ҳукумат ба ваъдаи додааш дар бораи «интихоботи шаффоф» вафо кунад.
Чорабиниҳои омӯзишӣ барои журналистон
Оё чорабинихое амсоли семинару мизҳои мудаввар барои фаъол шудани журналистон дар маъракаи интихоботӣ кӯмак мерасонанд? Барои беҳтар шудани чунин чорабиниҳо боз чӣ кор кардан лозим аст?
Бо ҳамин мақсад аксари созмонҳои рӯзноманигорон, инчунин Комиссияи Марказии интихобот ва раъйпурсӣ барои журналистон семинару тренингҳои омӯзишӣ, «мизҳои мудаввар» ва чорабиниҳои дигар барпо мекунанд. Бо вуҷуди он, аз таҷрибаи интихоботҳои пешин дидан мумкин аст, ки аксари журналистон бо ҳуқуқу ӯҳдадориҳояшон пурра шинос набуда, дар бораи низоми интихобот ва масъалаҳои марбути он пурра огоҳ нестанд.
Зинатулло Исмоилов чорабиниҳои омӯзишӣ барои журналистонро кори хуб дониста, дар баробари он пешниҳод менамояд, ки дар чунин чорабиниҳо бояд таҷрибаи аз интихоботҳои пешина ҳосилнамудаи расонаҳо, махсусиятҳои интихобот дар шароити Тоҷикистон васеътар истифода бурда шавад.
Дар мавриди саволи мазкур журналист Хуршеди Атовулло назари комилан хилоф дорад. «Ягон фоида намерасонад ба ғайр аз сарфаи вақт. Чунки он журналистоне, ки дар бораи интихобот менависанд, ангуштшуморанд ва онҳо ҳуқуқҳои худро медонанд», — мегӯяд вай.
Ба андешаи Раҷаби Мирзо, маъракаҳои омӯзишӣ барои журналистон дар ибтидои солҳои 2000 ҷолиб буд, журналистон аз семинару мизҳои мудаввар дар бораи ҳизбҳои сиёсӣ, парлумон ва масъалаҳои марбути онҳо ба саволҳои зиёди худ посух пайдо мекарданд. Имрӯз ҳам чорабиниҳои омӯзишӣ барои журналистони навкор аҳамият доранд. Вале дар чунин чорабиниҳо бояд бештар дар бораи таҷрибаи иштироки ҳизбҳо дар интихобот, монеаҳои асосӣ гуфтугӯ сурат гирад. Инчунин иштироки фаъолонаи худи журналистони ҷавон дар маъракаҳои интихоботӣ ба манфиати кор аст.
Ганҷина Ганҷова ба чунин назар аст, ки журналистон қонунҳо дар бораи интихоботро бояд донанд ва ба манбаъҳои иттилоот дастрасӣ дошта бошанд. «Дар ҷараёни семинару тренингҳо ба журналистон омӯзондан лозим аст, ки онҳо бояд ба кадом масъалаҳо бештар аҳамият диҳанд», — гуфт Ганҷина Ганҷова.
Фазлиддин Хоҷаев андеша дорад, ки дар ҷомеаи имрӯзаи мо ягона роҳи фаъол кардани журналистон ҳамин семинару мизҳои мудавваранд. Дар ин чорабиниҳо журналистон метавонанд дар бораи ҷараёни интихоботҳо ва ҳуқуқҳояшон барои иштирок дар интихобот ошно шаванд. Ба назари вай, семинару мизҳои мудаввар бояд чанд муддат пештар аз оғози интихобот, ҳадди ақал якуним моҳ қабл гузаронида шаванд.
Нуриддин Қаршибоев, раиси Анҷумани миллии ВАО мустақили Тоҷикистон натиҷаҳои назарпурсиро таҳлил намуда қайд кард, ки назарпурсӣ мавқеъ ва андешаи намояндагони ВАО мустақилро муайян намуд. Ба андешаи вай, инъикоси раванди интихобот аз бисёр ҷиҳат масъалае аст, ки ба ВАО давлатӣ дахл дорад, бо вуҷуди он, ВАО мустақил ҳам дар чорабинии мазкури муҳими сиёсӣ нақши муҳимро ифо мекунанд. «Онҳо метавонанд ба омӯзондан ва фаъол гардондани интихобкунандагон машғул гарданд, то ин ки ҳар як шаҳрванди Тоҷикистон ҳуқуқаш дар бораи ширкат дар идоракунии давлатро бо роҳи интихоби намондагони арзандааш бошуурона татбиқ намояд», — қайд намуд Нуриддин Қаршибоев.
Абдуфаттоҳ Воҳидов, рӯзноманигор.