Раҳнамои мазкур дар шакли китобча рӯи чоп омадааст ва шумо метавонед онро бо пахш намудан ба навиштаҷоти мазкур Раҳнамо онлайнӣ мутолиа намоед ва ё бо пахши тугмаи зер онро барои худ дар шакли ПДФ боргирӣ ва маҳфуз доред.

 

Матнро чи тавр бояд навишт?

Рӯзноманигорон матнҳои зебое навишта метавонанд, аммо агар  ҳангоми нашр нодуруст қолаббандӣ шаванд, дар гумон аст, ки хонанда онҳоро бинад. Оптимизатсияи матн -SEO  чӣ маъно дорад? Читать далее Аудиторияи сомонаро чӣ тавр метавон ду баробар афзуд →

   Тоҷикистон: Қонун дар бораи телевизион ва радиошунавонӣ

Читать далее Тоҷикистон: Қонун дар бораи телевизион ва радиошунавонӣ →

(Дастур барои журналистон) Читать далее Чӣ ТАВР БА БАҲСИ СУДӣ РОҲ НАДИҲЕМ? →

Душанбе — 2011

ББК 76.0+76.01+76.02
Т — 32

Зери таҳрири Н. Қаршибоев, раиси АМВАОМТ

Муаллифон:

Иноят Иноятов ва Нуриддин Қаршибоев

Муҳаррири масъул – А.Воҳидов

Мусаҳҳеҳ – Гулрухсори Нуриддин

Тафсири Меъёрҳои ахлоқии фаъолияти журналистӣ дар Тоҷикистон (бо забони тоҷикӣ)

Дастур бо ибтикори Анҷумани миллии воситаҳои ахбори оммаи мустақили Тоҷикистон (АМВАОМТ) бо кӯмаки филиали Интернюс дар Тоҷикистон аз ҳисоби маблағи Оҷонсии Амрико оид ба рушди байналмилалӣ ба табъ расид. Ройгон паҳн карда мешавад.

Дастури мазкур кӯшиши нахустини шарҳ додани Меъёрҳои ахлоқии фаъолияти журналистӣ дар Тоҷикистон буда, ба нияти пойдор гаштани фаҳмиши ягона ва риояи меъёрҳо аз ҷониби журналистон ба хотири рушди озодии баён таҳия шудааст.

Муаллифони дастур аъзои Шӯрои ВАО буда, аз ибтидо иштирокчии раванди таҳия ва татбиқи механизми худтанзимкунии фаъолияти воситаҳои ахбори омма дар Тоҷикистон буда, ҳангоми таҳия аз таҷрибаи ҷаҳонӣ истифода бурдаанд.

Дастур барои роҳбарон ва муассисони ВАО, журналистон, ҳуқуқшиносони соҳа ва донишҷӯён пешбинӣ шудааст.

(С) АМВАОМТ

Омилҳои ҳуқуқӣ ва анъанаи одоби журналистӣ (Ба ҷои пешгуфтор)

Таҷрибаи рушди озодии баён дар ҷаҳон муҳимияти риояи одоби нигорандагиро дар баробари омилҳои ҳуқуқии фаъолияти журналистӣ исбот кардааст. Анъанаи риояи меъёрҳои ахлокии журналистон таърихи беш аз садсола дорад. Соли 2009 Шўрои матбуоти Норвеги ҷашни якасраи худро таҷлил намуд. Моҳи ноябри соли 2010 ҳайати Шўрои ВАО Тоҷикистон дар чашни нимасраи Шўрои матбуоти Нидерландия ширкат варзид. Яъне, ғояи худтанзимзикунии ВАО ва фаъолияти журналистӣ — тавассути риояи қоидаю қолабҳои аз ҷониби худи ҷомеаи журналистон қабулгардида, дирўз пайдо нашудааст.

Танзими ҳуқуқӣ ва худтанзимкунии фаъолияти ВАО дар ҳар мамлакат марҳалаҳои хосро тай мекунад. Масалан, таҷрибаи худтанзикунии ВАО дар Русия таърихи тўлонӣ надошта бошад ҳам, вале хеле ҷолиб аст. Дар ду даҳсолаи охир дар паҳнои ин кишвари собиқ шўравӣ кодексу хартияҳо, эъломияю конвенсияҳои ахлоқӣ, ҳамчунин сохторҳои ташкилии гуногун пайдо шуданд. Зимнан бояд таъкид намуд, ки барои таъмини риояи меъёрҳои ахлоқӣ бояд механизми татбиқи он аз қабили Шўрои ахлоқ ё Шўрои матбуот созмон дода шавад. Имрўз дар Русия Коллегия оид ба шикоёт нисбати матбуот амал мекунад, ки ду палата дорад. Палатаи аввал аз истеҳсолкунандагони маводи иттилоотӣ намояндагӣ кунад, палатаи дигар манфиати истеъмолкунандагони маводи иттилоотиро (аудиторияи ВАО) ифода мекунад. Қаблан дар назди Иттифоқи журналистони Русия Ҳакамоти калон (Большое жюри) амал мекард.

Маъмулан меъёрҳои ахлоқи журналистӣ тибқи миқёси амалашон се хел мешаванд: кодексҳои ахлоқии як нашрия ё ширкати ВАО, кодексҳои ахлоқии як соҳаи журналистика ва кодексҳои ахлоқии сатҳи миллӣ. Хамчунин, шўроҳо ва комиссияҳои матбуот тибки шакли таъсисашон се гуна мешаванд: давлатӣ, давлатию ҷамъиятӣ ва ҷамъиятӣ. Ба андешаи мо, созмонҳое, ки дар асоси ҷаъиятӣ таъсис ёфта ва амал мекунанд, бештар мустақил буда, ҷавобгўи ғояи худтанзимкунӣ дар соҳаи ВАО ҳастанд. Зеро механизмҳои давлатӣ ва давлатию ҷамъиятӣ хоси танзими фаъолияти ВАО буда, ҷанбаи ҳуқуқӣ доранд.

Дар Финляндия қоидаҳои журналист ва Шўрои сухани оммавӣ асоси худтанзимкунии воситаҳои ахбори омма мебошанд. Дар қоидаҳо пешниҳодҳои журналистон ва ноширон дар бораи принсипҳои ахлоқи воситаҳои ахбори оммаи Финляндия инъикос ёфтаанд. Шўрои сухани оммавӣ мақоме мебошад, ки Қоидаҳоро тафсир менамояд, инчунин ба ҳайси довар амал мекунад. Ба Шўро ҳар нафаре метавонад муроҷиат намояд, ки хоҳиш дорад андешаи мутахассисонро дар бораи то кадом андоза аз ҷониби воситаҳои ахбори вайрон кардани одоби журналистро фаҳмад. Шўрои сухани оммавӣ инчунин метавонад оид ба кўшишҳои маҳдуд кардани озодии сухан ва матбуот андешаашро баён кунад.

Меъёрҳои ахлоқии журналистӣ ба омилҳои иҷтимоӣ-эҷодии озодии сухан мутаалиқ ҳастанд. Бинобар ин худтанзимкунӣ танҳо дар чорчўбаи қонун амал карда, озодии баён ва иттилоотро кафолат медиҳад. Меъёрҳои ахлоқӣ рафтори журналистро мутобиқи стандартҳои муайяни касбӣ ба низом дароварда, имконияти ба вуҷуд омадани ҳолатҳои нақзи ҳуқуқ ва манфиатҳои ҷониби дигарро (аудитория, шаҳрванд ва ташкилот) пешгирӣ мекунанд.

Худтанзимкунӣ ва риояи одоби журналистӣ дар ҷаҳон баъди соли 1948 рушди тоза ёфтааст. Зеро меъёрҳои ахлоқии журналистӣ ва назарияи масъулияти иҷтимоии журнализм ба ҳамдигар рабти мустаҳкам доранд.

Дар Тоҷикистони соҳибистиқлол кўшишҳои худтанзимқунӣ, таҳия ва қабули кодекси ахлоқи журналистӣ аз соли 2000 оғози гардида буд. Нахустин тарҳи кодекс бо номи «Одоби нигорандагӣ» бо ибтикори Анҷумани миллии воситахои ахбори оммаи мустақили Тоҷикистон (АМВАОМТ) аз ҷониби профессор Иброҳим Усмонов таълиф шудааст. Дар тўли даҳ сол ин масъала дар сатҳҳои гуногун – ҷаласаю конфронсҳо, «мизҳои гирд» ва ҳамоишҳои миллию байналмилалӣ мавриди баррасӣ қарор гирифта, билохир соли 2009 бо иштироки намояндагони ҷомеаи журналистӣ ва коршиносони миллию байналмилалӣ хуҷҷати муҳим – Меъёрҳои ахлоқии фаъолияти журналистӣ дар Тоҷикистон таҳия гардид. Дар таҳияи он муаллифон аз таҷрибаи мамолики гуногун – Олмон, Қатар, Русия, Финляндия ва ғайра истифода намуданд. Имрўз Меъёрҳои ахлоқии фаъолияти журналистӣ дар Тоҷикистон аз ҷониби қариб 70 созмону ташкилоти ВАО эътироф гардидааст.

Мақсад аз қабули Меъёрҳои ахлоқии фаъолияти журналистӣ дар Тоҷикистон баланд бардоштани масъулияти журналистон дар ҷомеа ва сифати журналистика мебошад. Дар пешгуфтори ин санад омадааст, ки «Ҷомеаи журналистони Тоҷикистон озодии суханро асоси фаъолияти худ қарор дода, масъулияти бовиҷдонона амалӣ гардидани онро дарк намуда, ин меъёрҳои касбӣ ва ахлоқии воситаҳои ахбори омма (ВАО) ва журналистонро эълом ва қабул медоранд. Ҳеҷ яке аз ин меъёрҳо мақсади маҳдуд кардани озодии суханро надоранд».

Дар кишвари мо қариб ду сол мешавад, ки Шўрои воситаҳои ахбори Ҷумҳурии Тоҷикистон (Шўрои ВАО) амал мекунад, ки мақсади асосиаш таҳкими меъёрҳои аҳлоқии фаъолияти журналистӣ аст. Шўрои ВАО созмони ҷамъиятӣ буда, аз ҷониби созмонҳои рўзноманигорӣ ва ташкилотҳои ВАО таъсис дода шудааст.

Тибқи муқаррароти оинномавиаш, Шўрои ВАО бо мақсади худтанзимкунии фаъолияти воситаҳои ахбори омма дар Тоҷикистон барои қабул, баррасӣ ва натиҷагирӣ аз шикоятҳое таъсис дода шудааст, ки ба риояи меъёрҳои ахлоқии фаъолияти журналистӣ таалук доранд. Хадаф аз фаъолияти Шўрои ВАО рушди озодии баён, баланд бардоштани сифати рўзноманигорӣ ва таҳкими меъёрҳои байналмилалии рўзноманигорӣ дар Тоҷикистон мебошад. Шўрои ВАО дар фаъолияти худ принсипҳои ҳақиқатнигорӣ, воқеиятнигорӣ, адолат, гуногунадешӣ ва эҳтироми ҳуқуқи инсонро ба роҳбарӣ гирифтааст.

Риояи меъёрҳои ҳуқуқӣ ва ахлоқӣ аз ҷониби журналистон дар шароити дигаргунсозиҳои демократӣ ба амнияти фаъолияти касбии онҳо ва пурсамар иҷро намудани рисолати ВАО дар ҷомеаи журналистон мусоидат менамояд

Рисолаи мазкур кӯшиши нахустини шарҳ додани Меъёрҳои ахлоқии фаъолияти журналистӣ дар Тоҷикистон буда, ба нияти пойдор гаштани фаҳмиши ягона ва риояи меъёрҳо аз ҷониби журналистон ба хотири рушди озодии баён таҳия шудааст.

МЕЪЁРҲОИ АХЛОҚИИ ФАЪОЛИЯТИ ЖУРНАЛИСТӢ ДАР ТОҶИКИСТОН

ш. Душанбе, 30 октябри соли 2009

Пешгуфтор

 Ҷомеаи журналистони Тоҷикистон озодии суханро асоси фаъолияти худ қарор дода, масъулияти бовиҷдонона амалӣ гардидани онро дарк намуда, ин меъёрҳои касбӣ ва ахлоқии воситаҳои ахбори омма (ВАО) ва журналистонро эълом ва қабул медоранд. Ҳеҷ яке аз ин меъёрҳо мақсади маҳдуд кардани озодии суханро надоранд.

Мақсад аз қабули Меъёрҳои ахлоқии фаъолияти журналистӣ дар Тоҷикистон такмили худтанзимкунии матбуот ва баланд бардоштани сифати рӯзноманигорӣ дар кишвар аст.

1. Рисолати ВАО ва журналист

 Ҳақиқатнигорӣ, воқеиятнигорӣ, адолат, гуногунандешӣ ва эҳтироми ҳуқуқи инсон – усули (принсипи) фаъолияти ВАО ва журналистон дар Тоҷикистон мебошанд.

 ВАО ва журналистон бо ин асл ва эътибори матбуотро ҳифз мекунанд.

Меъёри мазкур усули (принсипҳои) асосии фаъолияти воситаҳои ахбори омма ва журналистонро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян намудааст. Принсипҳои (усули) асосӣ — ин қоидаҳои асосӣ, асосҳои роҳбарикунандае мебошанд, ки заминаи асосии фаъолиятро дар соҳаи алоҳида муайян менамоянд.

Ҳақиқатнигорӣ, воқеиятнигорӣ, адолат, гуногунандешӣ ва эҳтироми ҳуқуқи инсон он қоидаҳои асосӣ ва асосҳои роҳбарикунандае мебошанд, ки журналистон онҳоро дастури фаъолияти касбии рӯзноманигории худ қарор дода, фаъолияти ҳамарӯзаи касбии журналистиашонро маҳз дар асоси ҳамин усул ва қоидаҳои умумӣ ба амал мебароранд. Меъёрҳои мазкур аз арзишҳои умумибашарӣ ва меъёрҳои ахлоқи башарӣ сарчашма гирифтаанд.

Жураналист фаъолияти ҳаммарӯзаи касбии худро дар асоси Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки Тоҷикистон онҳоро эътироф намуда, ба тасвиб расонидааст, қонунҳо, дигар санадҳои меъёрию ҳуқуқӣ, инчунин дар асоси меъёрҳои умумэътирофгардидаи ахлоқ ва қоидаҳои муоширати одоб ба амал мебарорад. Журналист бояд, ки ҳамеша барои баланд бардоштани сатҳи малака ва дониши касбии худ кӯшиш намояд.

Ҳақиқатнигорӣ яке аз усули муҳим ва асосии фаъолияти журналистӣ буда, чунин мазмун дорад, ки идораи воситаи ахбори омма ва журналист иттилооти ҳаққонӣ ва саҳеҳ, иттилооти мукаммал, саривақтӣ ва дақиқро омода кунанд ва интишор диҳанд. Иттилоот сарфи назар аз шакли пешниҳод шудан — маълумот дар бораи шахc, ашё, воқеаҳо, падидаҳо ва ҷараёнҳо мебошанд. Иттилооти ҳақиқӣ шарти муҳими комёбии фаъолияти рӯзноманигорӣ дониста мешавад. Идораи воситаи ахбори омма ва журналист ҳақиқатнигориро бояд дар маркази фаъолияти касбии худ қарор диҳанд ва дар фаъолияти ҳамарӯзаи касбии худ аз интишор намудани итттилооти ба ҳақиқат номувофиқ худдорӣ кунанд.

Дар ҳолати пешниҳод кардани хабари аз ҳақиқат дур обрӯю эътибори воситаи ахбор дар байни хонандагонаш коҳиш ёфта, боиси коҳиш ёфтани сафи хонандагонаш мегардад. Вазифаи муҳимтарини журналист таъмин намудани маводе аст, ки ба талабот ва ниёзҳои хонандагон ҷавобгӯ бошад.

Воқеънигорӣ низ яке аз асосҳои муҳими фаъолияти журналистӣ буда, аз идораи воситаҳои ахбори омма интишор намудани иттилооти ба воқеият мувофиқро тақозо менамояд. Воқеънигорӣ инчунин ҳангоми нашр ва паҳн намудани иттилоот беғаразӣ ва холисиро низ тақозо менамояд ва баҳри таъмини адолати иҷтимоӣ дар ҷомеа мусоидат мекунад. Журналист набояд зери таъсири шахсони алоҳида, гурӯҳи алоҳида монад ва ӯ набояд ба ягон гурӯҳи иҷтимоӣ бартарӣ диҳад. Журналист инчунин бояд кӯшиш намояд, ки ба аҳду вазъиятҳои муноқишавӣ ворид нашавад ва аз иштирок дар муносибатҳои муноқишавӣ худдорӣ намояд.

Адолат мафҳуми иҷтимоию ҳуқуқӣ буда, он бевосита ифодакунандаи мазмуни аксари меъёрҳои ҳуқуқӣ мебошад. Адолат баробарии ҳама дар назди қонун, таъмини қонуният, волоияти ҳуқуқу озодиҳои инсонро тақозо менамояд.

Гуногунандешӣ («плюрализм») чунин мазмун дорад, ки назару андешаҳои гуногун, мавқеи гуногун, нуқтаи назар ва фарзияҳои гуногун дар ҳаёти иҷтимоию сиёсии ҷомеа вуҷуд доранд ва низоми сиёсии ҷомеаҳои гражданӣ дар асоси гуногунфикрӣ ва бисёрандешагӣ инкишоф меёбанд. Мавҷудияти мафкураҳои гуногун дар ҷомеаи мо дар моддаи 8 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон кафолат дода шудааст. Идораи воситаи ахбори омма ва журналист гуногунандеширо асли асосии фаъолияти худ қарор дода, ҳангоми таҳия, нашр ва паҳн намудани мавод бояд, ки назару андешаҳои гуногунро асоси фаъолияти касбии худ қарор диҳад.

Ҳангоми омода кардани мавод рӯзноманигор ба хотири риояи тавозуни назарҳо бо фикру андешаҳои мухталиф, тарафҳои муқобил ва воқеа шинос шуда, сипас онҳоро дар маводаш ҷой медиҳад. Хонандаи закӣ аз байни андешаҳои гуногун хулосаи худашро дар бораи воқеаи баамаломада пайдо мекунад. Дар ин ҳолат инчунин ягон тарафи иштирокчии воқеа аз маводи рӯзноманигор норозӣ намешавад, зеро андешаи онҳо мавриди истифода қарор гирифтааст.

Эҳтироми ҳуқуқи инсон — асли (принсипи) муҳими ҳуқуқи байналмиллалӣ ва меъёри муҳими асосии конститутсионӣ мебошад. Тибқи талаботи моддаи 5 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон инсон, ҳуқуқ ва озодиҳои вай арзиши олӣ мебошанд. Ҳаёт, қадр, номус ва дигар ҳуқуқҳои фитрии инсон дахлнопазиранд. Ҳуқуқу озодиҳои инсон ва шаҳрвандро давлат эътироф, риоя ва ҳифз менамояд. Идораи воситаи ахбори омма ва журналист эҳтироми ҳуқуқи инсонро сармашқи асосии фаъолияти худ қарор дода, ҳангоми таҳия, нашр ва паҳн намудани мавод нисбати ҳуқуқу озодиҳои инсон, ки бо санадҳои ҳуқуқии байналмилалӣ, бо Конститутсия ва қонунҳо кафолат дода шудаанд, эҳтиром мегузоранд. Истифодаи як калима, ҳарф ё аломати ноҷои китобатӣ метавонад боиси ранҷиши хотири одамон шавад. Эҳтиром гузоштан ба ҳуқуқу озодиҳои инсон дар шаклҳои эҳтиром намудани ҳуқукҳо, риоя намудани он, мусоидат намудан ба амалӣ гардидани онҳо ифода меёбанд. Ҳангоми муошират намудан бо шаҳрвандон журналист бояд, ки хушмуомилагӣ, рафтори шоиста ва боэҳтиётиро риоя намояд.

2. Сареҳияти ахбор

 ВАО ва журналист бояд назару андешаҳои гуногунро беғаразона ва бидуни таҳриф ба нашр расонанд. Дар матолиб бояд тавозуни назарҳо риоя гарданд. Сарлавҳа ва акс бояд маънои матн ва гузоришро ифода кунанд.

Меъёри ахлоқии мазкур «сареҳияти ахбор» ном дошта, он масъалаҳои дурустии иттилоотро ба танзим даровардааст. Тибқи мазмуни меъёри мазкур воситаҳои ахбори омма ва журналистон бояд андешаҳои гуногунро беғаразона ва бидуни таҳриф ба нашр расонанд. Меъёри мазкур аз усули муҳими ҷомеаи гражданӣ — гуногунандешӣ (плюрализим) сарчашма мегирад.

Гуногунандешӣ ё «плюрализим» яке аз нишонаҳои муҳими давлати ҳуқуқбунёд ва ҷомеаи гражданӣ мебошад. Мафҳуми «плюрализим» аз калимаи лотинӣ («pluralis») гирифта шуда, мазмуни «маҷмӯъ ё бисёрӣ»-ро дорад. Гуногунандешӣ ё «плюрализим» чунин мазмун дорад, ки назару андешаҳои гуногун, мавқеи гуногун, нуқтаи назар ва фарзияҳои гуногун дар ҳаёти иҷтимоию сиёсии ҷомеа вуҷуд доранд ва низоми сиёсии ҷомеаҳои шаҳрвандӣ дар асоси гуногунфикрӣ инкишоф меёбанд. Ҷумҳурии Тоҷикистон давлати дунявӣ буда, дар он ҳеҷ ягон мафкура ба сифати давлатӣ қабул намешавад. Мавҷудияти мафкураҳои гуногун дар ҷомеаи мо дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон кафолат дода шудааст.

Имрӯз дар ҷомеаи Тоҷикистон ҳизбу ҳаракатҳои мухталиф фаъолият доранд. Ҳангоми омода кардани мавод оид ба лаҳзаҳои ҳаёти сиёсии ҷомеа, ба эътибор нагирифтани андешаи намояндагони ҳизбу ҳаракатҳои мазкур чунин маъно дорад, ки журналист андешаи (мавқеи) ҳизб ё ҳаракати мазкурро эҳтиром намекунад. Ин ҳолат камбудии журналист ва воситаи ахбор аст. Зеро журналист ва воситаи ахбор вазифадоранд ҳамаи ақида ва фикрҳои ҷомеаро баробар инъикос кунанд ва беғараз бошанд.

Тибқи талаботи моддаи 8 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, дар Тоҷикистон ҳаёти ҷамъиятӣ дар асоси равияҳои гуногуни сиёсӣ ва мафкуравӣ инкишоф меёбад. Мафкураи ҳеҷ як ҳизб, иттиҳодияи ҷамъиятӣ, динӣ, ҷунбиш ва гурӯҳе наметавонад ба ҳайси мафкураи давлатӣ эътироф шавад. Аз мазмуни ин меъёри конститутсионӣ чунин бармеояд, ки дар Тоҷикистон ҳеҷ ягон мафкура ба сифати мафкураи давлатӣ эътироф карда намешавад ва давлат гуногунандеширо дар ҷомеа кафолат додааст.

Воситаҳои ахбори омма ва журналистон ҳангоми таҳия кардани мақолаҳо, хабару гузоришҳо бояд, ки назару андешаҳои гуногун, мавқеъҳои гуногун, нуқтаи назар ва фарзияҳои гуногунро интишор диҳанд ва зимни таҳия намудни онҳо беғаразиро нигоҳ доранд. Беғаразона нашр намудани андешаҳои гуногун чунин маъно дорад, ки журналист ва идораи воситаи ахбори омма ҳангоми таҳияи мавод бояд, ки холисӣ ва беғаразиро риоя намуда, дар ҷобаҷогузории матн ба ин ё он андеша афзалияти сунъӣ надиҳанд ва бе ягон намуди манфиат ҳама гуна назару андешаҳоро якхела инъикос намоянд. Бидуни таҳриф нашр намудани назару андешаҳои гуногун чунин маъно дорад, ки ҳангоми нашри назару мавқеъҳои гуногун ба таҳрифи матн, иваз намудани калима, ҷобаҷогузории ҷумла, ҷойивазкунии калима, таҳрифи ҳақиқат, ки мумкин мазмуни фикру андешаро тағйир диҳанд, иҷозат дода намешавад.

Тавре таҷрибаи фаъолияти воситаҳои ахбор ва журналистон нишон медиҳад, сарлавҳаи нодуруст ва тасвири ноҷо ҳатто боиси озурдагии хотири қаҳрамонони мақола ва дар ниҳояти кор таъқиботи судии журналистон ва ВАО мегарданд. Дар таҷрибаи журналистикаи тоҷик мисолҳои нодуруст истифода бурдани тасвир зиёд вомехӯрад. Боре дар маҷаллаи начандон маъруф саҳифабанд дар байни матни ба мавзӯи хушунати оилавӣ бахшидашуда акси зан ва марди ношиносро гузоштааст. Маҷаллаи мазкур тасодуфан ба дасти соҳибони акс расида, боиси озори хотирашон гаштааст, зеро одамони аксбардоришуда хоҳару бародар будаанд. Дар натиҷа муаллифи мақола ва мухбири суратгир водор гаштанд, ки дар суд тӯли чанд муддат барои исбот кардани бегуноҳии худ сарсону саргардон гарданд. Ба ҳамин хотир, сарлавҳа ва акс бояд маънои матн ва гузоришро ифода кунанд. Илова бар ин идораи воситаи ахбор ва журналист пеш аз истифода бурдан бояд соҳибони расмҳо, одамони дар он аксёфтаро аниқ кунанд. Ҳангоми ба мақола гузоштани сарлавҳа идораи воситаи ахбори омма, сармуҳаррир, муҳаррир ва журналист бояд чунин меъёрро ба назар гиранд, ки сарлавҳа ва акси мақола бояд ифодакунандаи мундариҷаи асосии он бошанд. Ба мавод ё мақола гузоштани сарлавҳаи номуносиб ва ё сарлавҳае, ки мазмуни онро ифода намекунад, боиси паст гардидани эътибори мақола дар назари хонанда мегардад. Ҳатто ноҷо гузоштани аломатии китобатӣ метавонад боиси ранҷиши хотири нафаре гардад. Сурату аксҳое, ки якҷоя бо мақола нашр мегарданд, бояд ифодакунандаи мазмун ва ҳадафи зеҳнии муаллиф бошанд.

3. Ҳифзи манбаи ахбор

 ВАО ва журналист ҳангоми аз манбаъ гирифтани ахбор ба он эҳтиром мегузоранд, мувофиқи хоҳиши манбаъ маҳрамиро риоя, аз фош кардани манбаи ахбор худдорӣ мекунанд ва бо амали худ ба ошкор шудани шахс, манбаи ахбор ва сирри касбӣ роҳ намедиҳанд.

Меъёри ахлоқии мазкур масъалаҳои ҳифзи манбаи ахбор (сарчашмаи ахбор) ва сирри касбии журналистиро танзим менамояд. Дар мавриде, ки агар соҳиби ахбор аз додани номи худ худдорӣ намуда, ахборро бо шарти пинҳон нигоҳ доштани манбаи ахбор дода бошад, он гоҳ журналист ва идораи воситаи ахбори омма ӯҳдадоранд, ки манбаи ахборро ҳифз намоянд. Тибқи мазмуни меъёри мазкур ҳифзи сарчашмаи ахбор (манбаи ахбор) бо усулҳои зерин ба амал бароварда мешавад:

— воситаи ахбори омма ва журналист ба манбаи ахбор эҳтиром мегузоранд;

— воситаи ахбори омма ва журналист мувофиқи хоҳиши манбаъ маҳрамиро риоя мекунанд;

— воситаи ахбори омма ва журналист аз фош кардани сарчашмаи воситаи ахбори омма худдорӣ мекунанд;

— воситаи ахбори омма ва журналист бо амали худ ба ошкор намудани шахс, манбаи ахбор роҳ намедиҳанд;

— воситаи ахбори омма ва журналист ба фош гардидани сирри касбӣ роҳ намедиҳанд;

— воситаи ахбори омма ва журналист бо амали худ ба ошкор гаштани сирри касбӣ, яъне шахсияти манбаи ахбор роҳ намедиҳанд.)

Аз тарафи журналист ва ё идораи воситаи ахбори омма вайрон кардани яке аз муқаррароти мазкур ҳамчун далели риоя накардани сирри манбаи ахбор арзёбӣ мегардад.

Журналист ҳуқуқ дорад, ки сирри манбаи ахборро нигоҳ дорад ва ӯро фош насозад. Ягон шахс ҳуқуқи талаб кардани фош сохтани манбаи ахборро надорад, ба истиснои ҳолатҳое, ки махсус дар қонунгузорӣ пешбинӣ шудаанд. Фош сохтани манбаи ахбор танҳо бо розигии соҳиби ахбор ва ё дар асоси қарори асосноки суд ба амал бароварда мешавад. Танҳо дар ҳолатҳои муайяни дар қонунгузорӣ пешбинигардида суд метавонад журналист ва ё идораи воситаи ахбори оммаро вазифадор намояд, ки сарчашмаи ахборрро фош кунад. Масалан, дар мавриде, ки агар масъалаи дар суд баррасишаванда ҳимояи ҳаёти инсон бошад, дар мавриде, ки агар мақсади мурофиаи судӣ пешгирӣ кардани ҷинояти вазнин бошад ва инчунин, дар мавридҳои дигаре, ки қонунгузорӣ пешбинӣ намудааст.

Вале ВАО ва журналистон бо мақсади дар байни хонандагон аз даст надодани эътимод ва эътибори касбии худ метавонанд ҳатто озодии худро қурбони сирри касбӣ намуда, дар суд ҳам манбаи ахборашонро фош накунанд.

Дар рафти мурофиаи судӣ оид ба парвандаҳои доир ба маҳдуд кардани озодии сухан ва баёни ақида аз судшаванда (ва ё ҷавобгар) номбар кардани манбаи ахбор талаб карда намешавад.

Сирри касбӣ пеш аз ҳама иттилооти махфии хосияти касбидошта мебошад, ки ба журналист бинобар иҷрои ваколатҳои касбиаш бо шарти нигоҳ доштани махфият маълум гардидааст ва фош сохтани он метавонад, ки ба эътибори шахс зарар расонад. Эҳтиром кардани сирри касбӣ яке аз вазифаҳои муҳими журналист мебошад.

4. Ақида, далел ва гумону тахмин

 ВАО ва журналист дар байни мафҳумҳои ақида, далел (факт) ва гумону тахмин фарқ мегузоранд. Баёни андешаи ашхос мавриди санҷиш ва бозпурсӣ қарор намегирад.

Меъёри ахлоқии мазкур дорои ҷанбаҳои ҳуқуқӣ, касбӣ ва ахлоқӣ аст. Мафҳуми «ақида» бевосита дар қонунгузории амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон шарҳ дода нашудааст. Аммо, аз мазмуни баъзе аз меъёрҳои ҳуқуқӣ мӯҳтавои он равшан мегардад. Тибқи талаботи моддаи 30 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, ба ҳар кас озодии сухан, нашр, ҳуқуқи истифодаи воситаҳои ахбор кафолат дода мешавад. Тибқи талаботи моддаи 2 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи матбуот ва дигар воситаҳои ахбори омма», матбуот ва дигар воситаҳои ахбори омма дар Тоҷикистон озоданд. Ҳар як шаҳрванди ҷумҳурӣ ҳуқуқи фикру ақидаашро озодона баён кардан, онҳоро дар ҳар шакл дар матбуот ва дигар воситаҳои ахбори омма интишор намудан дорад. Аз мазмуни ин меъёри ҳуқуқӣ чунин бармеояд, ки ҳар шахс метавонад, ки фикру ақидаашро озодона баён намояд, фикру ақидаашро дар ҳар шакл дар матбуот нашр ва паҳн намояд.

Ақида – ин фикри муайян, назару андеша, шарҳ, баёни андеша, фикри баҳогузорӣ мебошад, ки назари шахсро ба ягон ашё, мавзӯъ, ё шахс ифода менамояд ва, зимнан, он мавҷуд будан ва ё набудани далелҳоро (фактҳо) тасдиқ намекунад. Предмети ифода намудани ақида — ин мавзӯъ ва ё ҳодисаи муайян ё шахси муайян мебошанд. Ақидаро тасдиқ ё рад намекунанд ва, маъмулан, он хосияти субъективӣ дошта, маҳз бо ҳамин сабаб нисбат ба он истифода бурдани мафҳумҳои «дуруст» ва ё «нодуруст» мумкин нест. Аз ҳамин сабаб, баёни ақида, андеша, фикр мавриди санҷиш ва бозпурсӣ қарор гирифта наметавонанд. Вобаста ба ҳамин асосҳо, журналистонро барои баёни ақида, андеша ва фикр мавриди пурсиш қарор додан мумкин нест. Мақомоти таҳқиқ, мақомоти тафтишоти пешакӣ ва ё суд наметавонанд, ки аз журналист далели дуруст ва ё нодуруст будани фикру ақидаашро талаб намоянд.

Далел (факт) иттилооте мебошад, ки аз як ва ё якчанд маҷмӯи факту рақамҳо иборат буда, мавҷуд будан ва ё набудани ягон ашё, воқеа ва ё падидаро тасдиқ ё инкор мекунад. Маъмулан, ҳар як нафари далелро пешниҳод ва нашрнамуда вазифадор аст, ки дурустии чунин далелро ба исбот расонад. Гумону тахмин инчунин намуди иттилооте мебошанд, ки онҳо хосияти фарзиявӣ дошта, ҷой доштани далелҳоро тасдиқ намекунанд ё аз баёни гумону тахмин ҷой доштани далел хулоса карда намешавад.

5. Иффати миллӣ ва эҳтироми фарҳанги ғайр

 ВАО ва журналист бояд иффат ва фарҳанги миллиро ҳангоми инъикоси ҳама гуна матолиб пос доранд. Аз тарғиби фисқу фуҷур, ки боиси косташавии иффати миллӣ мегарданд, худдорӣ кунанд. Дар нигоштаҳо ба фарҳанги ғайр эҳтиромро риоя кунанд.

 ВАО ва журналист аз паст задани қавму миллат, дину мазҳаб ва нажод худдорӣ намуда, ҷаҳонбинӣ ва суннату анъанаҳои дигаронро эҳтиром мекунанд.

Меъёри мазкур бештар ҷанбаи ахлоқӣ дошта, дар фаъолияти журналистӣ аҳамияти муҳим дорад. Ҳангоми инъикоси ҳама гуна матолиб, аз ҷумла масъалаҳои илмию таърихӣ, иҷтимоию иқтисодӣ, фарҳангию сиёсӣ, нашри мақолаву гузоришҳои характери таҳлилидошта воситаи ахбори омма ва журналист бояд, ки фарҳанги миллии худро эҳтиром намоянд. Эҳтиром намудани фарҳанги миллӣ дар шаклҳои пос доштани таърихи қадимии миллат, эҳтироми забон ва адабиёти миллат, пос доштани таърихи давлат ва ҳуқуқи миллат, эҳтиром гузоштан ба бузургон ва қаҳрамонони миллат, пос доштани расму анъанаҳои миллӣ, эҳтиром гузоштан ба дин ва эътиқоди миллӣ ифода меёбанд.

Дар баробари ин, меъёри мазкур ба воситаҳои ахбори омма ва журналистон тавсия медиҳад, ки ҳангоми нашри хабар, мақола ва гузориш аз тарғиб намудани фисқу фасод, ифроти шаҳват, бадахлоқӣ худдорӣ намоянд, зеро чунин амалу кирдорҳо метавонанд, ки боиси костагии фарҳанги миллӣ гарданд ва оқибат ба сатҳи маънавию тарбиявии аҳолии кишвар таъсири манфӣ расонанд. Нашр ва паҳн намудани иттилоти дорои маълумоти матнӣ, тасвирӣ ва савтӣ, ки меъёрҳои умумибашарӣ ва ахлоқиро бо роҳи истифодаи калимаҳои таҳқиромез, ташбеҳ, симоҳо нисбати нажод, миллат, касб, табақаҳои иҷтимоӣ, гурӯҳи синну солӣ, ҷинс, забон, эътиқоди динӣ, фалсафӣ, сиёсӣ ва дигар эътиқоди шахсони воқеиро халалдор месозанд, хилофи одоби касбии журналист мебошад. Тарғиб намудани фисқу фасод, ифроти шаҳват дар мавридҳои муайяннамудаи қонунгузорӣ боиси ҷавобгарии ҳуқуқӣ низ шуда метавонанд.

Дар баробари эҳтиром намудани фарҳанги миллӣ, меъёри мазкур инчунин ба воситаҳои ахбори омма ва журналистон эҳтиром намудани фарҳанги дигар миллату халқҳоро низ тавсия медиҳад. Дар Ҷумҳурии Тоҷикистон дар баробари тоҷикон намояндагони дигар миллатҳо, ба мисли ӯзбекҳо, русҳо, қирғизҳо, туркманҳо низ истиқомат менамоянд, ки ин миллатҳо дар марҳилаи тӯлонии таърихӣ дар паҳлӯи миллати тоҷик дар ҳайати як давлат зиста, бо кишвару миллати мо таърихи муштарак низ доранд. Аз ин рӯ, ҳангоми нашри мақолаю хабар эҳтиром гузоштан ба фарҳанги миллати ғайр нишони баланд будани фарҳанги шаҳрвандии ҳар як журналист мебошад.

Воситаҳои ахбори омма ва журналист аз паст задани қавму миллат, дину мазҳаб ва нажод худдорӣ намуда, ҷаҳонбинӣ ва суннату анъанаҳои дигаронро эҳтиром мекунанд. Тибқи талаботи моддаи 6 Конститутсияи Чумҳурии Тоҷикистон, халқи Тоҷикистонро, сарфи назар аз миллаташон, шаҳрвандони Тоҷикистон ташкил менамоянд. Дар кишвари мо халқу миллатҳои гуногун сукунат доранд, ки ҳар яке аз онҳо дорои суннату анъанаҳои миллӣ ва ҷаҳонбинии худ буда, онҳо шаҳрвандони Тоҷикистон мебошанд, дар баробари миллати тоҷик соҳиби тамоми ҳуқуқҳое мебошанд, ки бо Конститутсия ва санадҳои ҳуқуқии байналмилалӣ кафолат дода шудаанд. Аз ин рӯ, эҳтиром гузоштан ба суннату анъанаҳои миллати ғайр, дину мазҳаби онҳо нишонаи фарҳанги баланди ҳуқуқии журналистон мебошад.

6. Эҳтироми ҳаёти шахсӣ

 ВАО ва журналист ба ҳаёти шахсии афрод эҳтиром мегузоранд. Интишори маълумот бояд бо иҷозати ашхос ва риояи маҳрамии аснод сурат гирад.

 Лаҳзаҳои ҳаёти хусусии шахсиятҳо, ки арзиши иҷтимоӣ доранд, дар ВАО инъикос шуда метавонанд. Ҳамзамон ҳуқуқи фардии ашхосе, ки дар қазия дохил нестанд, риоя шавад.

Меъёри мазкур ҳам характери ҳуқуқӣ ва ҳам характери ахлоқӣ дорад. Дар баробари ин, меъёри мазкур заминаи ҳуқуқии конститутсионӣ дошта, маҳз дар сатҳи Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон дахлнопазирии ҳаёти шахсии инсон кафолат дода шудааст. Тибқи талаботи моддаи 23 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, дар бораи ҳаёти шахсии инсон бе розигии ӯ ҷамъ намудан, нигоҳ доштан, истифода ва паҳн кардани маълумот манъ аст. Дар баробари ин, эҳтироми ҳаёти шахс дар дигар санадҳои меъёрию ҳуқуқӣ низ пешбинӣ шуда, мустаҳкам карда шудааст. Чунончи, тибқи талаботи моддаи 175 Кодекси гражданӣ, шаҳрванд ба ҳифзи сирри ҳаёти шахсӣ, аз ҷумла дахлнопазирии мукотибот, гуфтушунидҳои телефонӣ, сирри рӯзномаҳо, қайдҳо, ҳаёти маҳрамона, писархонӣ, таваллуд, сирри тиббӣ, адвокатӣ ва сирри пасандозҳо ҳуқуқ дорад. Фош кардани сирри ҳаёти шахсӣ танҳо дар ҳолатҳои муқаррарнамудаи қонун мумкин аст. Ба ғайр аз ин, бояд қайд намуд, ки тибқи талаботи моддаи 144 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ғайриқонунӣ ҷамъ кардан ё паҳн намудани маълумот оид ба ҳаёти шахсӣ, ки сирри шахсӣ ё оилавии шахси дигарро дар бар мегирад, бидуни иҷозати ӯ, ё паҳн кардани чунин маълумот дар суханрониҳои оммавӣ, асар дар воситаҳои ахбори омма ё дар шабакаи интернет, агар чунин кирдор бо ғарази шахсӣ ё манфиати шахсӣ анҷом дода шуда, ба ҳуқуқ ва манфиатҳои қонунии шаҳрванд зарар расонда бошад, боиси ҷавобгарии ҷиноятӣ шуда метавонад.

Меъёри мазкур аз ду қисм иборат буда, дар қисми якуми он дар бораи эҳтиром гузоштани журналистон ва воситаҳои ахбори омма ба ҳаёти шахсии ашхос муқаррарот пешбинӣ гардидааст. Воситаҳои ахбори омма ва журналистон ба ҳаёти шахсии одамон эҳтиром гузошта, маълумот дар бораи ҳаёти шахсро танҳо бо иҷозати худи шахс нашр менамоянд.

Ҳаёти шахсӣ — ин ҳаёти шахсии инсон, оилаи ӯ, муҳити зист ва манзили истиқоматии ӯ ва дигар биноҳои шахсӣ иборат аст, ки инсон барои фаъолияти ҳоҷагидорӣ, тиҷоратӣ, касбӣ онҳоро истифода мебарад, инчунин дахлнопазирии психикӣ ва ҷисмонии шахс, шаъну эътибори вай, далелҳои шахсӣ ва махфии шахс, суратҳо, расмҳои шахсӣ ва дигар аксҳои вай, иттилоот дар бораи вазъи саломатӣ, сатҳи қобилияти шаҳвонӣ, хусусият ва характери шахс, мукотибот, андеша ва фикрҳои шахсӣ, одат ва дигар хусусиятҳои шахсии ӯ мебошанд, ки истифодаи онҳо танҳо бо иҷозати худи шахс (инсон) сурат гирифта метавонанд.

Дар қисми дуюми меъёри мазкур дар бораи ҳолатҳои махсуси инъикос гардидани лаҳзаҳои ҳаёти хусусии шахсиятҳое, ки арзиши иҷтимоӣ доранд, маълумот дода шудааст. Лаҳзаҳои ҳаёти хусусии шахсиятҳо, ки арзиши иҷтимоӣ доранд, дар воситаи ахбори омма инъикос шуда метавонанд.

Шахсиятҳое, ки арзиши иҷтимоӣ доранд (шахсиятҳои оммавӣ) — асосан сиёсатмадорони давлатӣ, шахси мансабдори давлатӣ, хизматчии мақомоти худидораи давлатӣ, роҳбари ҳизби сиёсӣ ва ё анҷуман мебошанд, ки вобаста ба вазифаю мансаби ишғолнамудааш дар ҳаёти ҷамъиятию давлатӣ мудом ва мунтазам иштирок менамояд, судяҳо ва прокурорҳо, ки дорои ваколати қабул кардани қарори аҳамияти ҷамъиятидошта мебошанд, дигар ашхосе, ки дорои ваколати маъмурии оммавӣ мебошад, ашхосе, ки хизмати оммавӣ мерасонанд (аз ҷумла, санъаткорон ва актёрҳои оммавӣ), ашхосе, ки фикр ва қарори онҳо ба ҳаёти ҷамъиятӣ таъсир расонида метавонад, ашхосе, ки диққати аҳли ҷомеаро ба мавзӯи муҳим ҷалб менамоянд ва дигарҳо буда метавонанд. Вобаста ба нақши муҳими ҷамъиятии чунин ашхос, лаҳзаҳои ҳаёти хусусии онҳоро идораи воситаи ахбори омма ва журналист бе розигии онҳо низ метавонанд инъикос намоянд.

Ҳамзамон ҳуқуқи фардии ашхосе, ки дар қазия дохил нестанд, бояд риоя шавад. Ин меъёр чунин мазмун дорад, ки ҳангоми аз тарафи идораи воситаи ахбори омма ва журналист инъикос намудани ин ё он парванда оид ба паҳлӯҳои ҳаёти шахсӣ, бояд ки ҳуқуқи ашхоси сеюм, яъне ашхосе, ки дар қазия дохил нестанд, вале ба ин ё он тарафи қазия муносибати хешутаборӣ доранд ва ё дар намуди дигар алоқамандӣ доранд, бояд риоя карда шавад.

7. Ҳифзи шаъну шараф ва эътибори шахс

 Паст задани шаъну шараф ва эътибори шахс бо алфози қабеҳ, калимаю ибораҳои таҳқиромез ва аксу тасвири номуносиб, ҳамчунин тӯҳмат ва ситоиши нобарҷо хилофи одоби касбии журналист аст.

Меъёри мазкур ҳам тарафҳои ҳуқуқӣ ва ҳам паҳлӯҳои ахлоқӣ дорад. Журналист бо амалҳои худ бояд, ки барои амалӣ гардидани ҳуқуқу озодиҳои инсон мусоидат намояд. Дар меъёри ахлоқии мазкур кирдорҳое номбар гардидаанд, ки хилофи муқаррароти ҳуқуқ ва одоби касбии журналист мебошанд. Чунин кирдорҳо амалҳои зеринро дарбар мегиранд:

— паст задани шаъну шараф ва эътибори шахс бо алфози қабеҳ ва калимаю ибораҳои таҳқиромез;

— паст задани шаъну шараф ва эътибори шахс бо аксу тасвири номуносиб;

— тӯҳмат;

— ситоиши нобарҷо.

Аз тарафи журналист ва ё идораи воситаи ахбори омма содир гардидани ақаллан яке аз амалҳои дар боло номбаргардида хилофи талаботи қонун ва одоби касбии журналист мебошад.

Паст задани шаъну шараф ва эътибори шахс бо алфози қабеҳ ва калимаю ибораҳои таҳқиромез на танҳо боиси вайрон гардидани одоби касбии журналист мегардад, балки боиси ҷавобгарии ҳуқуқии гражданӣ ва дар баъзе мавридҳо ҳатто боиси ҷавобгарии ҷиноятӣ низ шуда метавонад. Тартиби ҳифзи шаъну шараф ва эътибори корӣ бо тартиби ҳуқуқии гражданӣ дар моддаи 174 Кодекси гражданӣ танзим шудааст. Парвандаҳо оид ба ҳимояи шаъну шараф ва эътибори корӣ бо тартиби мурофиаи гражданӣ баррасӣ карда мешаванд. Таҳқир, яъне беадабона, бо алфози қабеҳ паст задани обрӯ ва эътибори шахси дигар тибқи талаботи моддаи 136 Кодекси ҷиноятӣ боиси ҷавобгарии ҷиноятӣ низ шуда метавонад. Парвандаҳои ҷиноятӣ оид ба таҳқиру тӯҳмат парвандаҳои айбдоркунии хусусӣ буда, дар асоси шикояти айбдоркунандаи хусусӣ аз тарафи суд бо тартиби мурофиаи айбдоркунии хусусӣ бе иштироки айбдоркунандаи давлатӣ баррасӣ карда мешаванд. Номгӯйи алфози қабеҳ ва калимаю ибораҳои тахқиромезро дар асоси таъиноти суд хулосаи ташхиси филологию забоншиносӣ муайян карда метавонанд.

Паст задани шаъну шараф ва эътибори шахс бо аксу тасвири номуносиб хилофи одоби касбии журналист мебошад.

Мафҳуми “тӯҳмат” бештар ҷанбаи ҳуқуқӣ дошта, содир намудани кирдори тӯҳматангез на танҳо боиси вайрон гардидани одоби касбии журналист, инчунин боиси ҷавобгарии ҳуқуқии ҷиноятӣ низ шуда метавонад. Тӯҳмат, яъне дидаю дониста паҳн кардани тафсилоти бардурӯғ, ки обрӯю эътибори шахси дигарро паст мезанад ё номи некашро доғдор месозад, тибқи талаботи моддаи 135 Кодекси ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон, ҷиноят дониста шудааст.

Ситоиши нобарҷо аз маҷмӯи кирдор ва амалҳое иборат мебошад, ки бевосита ба таърифу тавсифи нобарҷои ин ё он шахс, ба афзал донистани як шахс нисбат ба ашхоси дигар, ба хушомадгӯӣ нисбат ба ин шахс бахшида шудааст. Чунин ситоиши нобарҷо метавонад, ки нисбат ба ҳама гуна шахс, новобаста аз мансубияти иҷтимоӣ ва ё мансубияти мансабӣ раво дида шавад. Дар афъолияти касбӣ содир кардани амали ситоиши нобарҷо ва тамаллуқкорӣ хилофи одоби касбии журналист мебошад.

8. Эҳтимоли бегуноҳӣ

 Ҳангоми гузориш дар мавриди инъикоси қазияи ҷиноӣ ва амсоли он ВАО ва журналист аз пешдоварӣ худдорӣ мекунанд. То собит гардидани гуноҳи шахс дар суд ВАО ва журналист наметавонанд дар бораи гунаҳкории ӯ қазоват кунанд.

Меъёри ахлоқии мазкур бештар хосияти ҳуқуқӣ дошта, дар Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва дигар санадҳои ҳуқуқии байналмилалие, ки Ҷумҳурии Тоҷикистон онҳоро эътироф намуда, ба тасвиб расонидааст, асос ёфтааст. Тибқи талаботи моддаи 20 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон — то эътибори қонунӣ пайдо кардани ҳукми суд ҳеҷ кас дар содир кардани ҷиноят гунаҳгор дониста намешавад. Тибқи талаботи қисми дуюми моддаи 14 Аҳдномаи байналмиллалӣ дар бораи ҳуқуқҳои гражданӣ ва сиёсии шаҳрвандон, ҳар як шахси оиди парвандаи ҷиноятӣ айбдоршаванда ҳуқуқ дорад, ки то замони тибқи қонун исбот гаштани гуноҳаш бегуноҳ дониста шавад. Дар баробари ин, принсипи конститутсионии эҳтимолияти бегуноҳӣ дар дигар санадҳои меъёрию ҳуқуқӣ низ пешбинӣ шуда, мустаҳкам карда шудааст. Чунончи, тибқи талаботи моддаи 15 Кодекси мурофаивии ҷиноятии Ҷумҳурии Тоҷикистон (таҳрири 3.12.2009) ҳеҷ кас то эътибори қонунӣ пайдо кардани ҳукми суд дар содир кардани ҷиноят гунаҳгор дониста намешавад.

Бешубҳа, риоя кардани асли эҳтимолияти бегуноҳӣ бештар ба зиммаи мақомоти ҳифзи ҳуқуқ, махсусан мақомоти таъқиботи ҷиноятӣ ба мисли мақомоти таҳқиқ, мақомоти тафтишоти пешакӣ, мақомоти прокуратура вогузор гардидааст. Дар баробари ин, қонунгузории амалкунанда аз дигар иштирокчиёни мурофиаи ҷиноятӣ низ тақозо намудааст, ки принсипи конститутсионии эҳтимолияти бегуноҳиро риоя намоянд.

Азбаски воситаҳои ахбори омма қувваи пешбарандаи иттилоотонии ҷомеа мебошанд ва маҳз онҳо робитаи иттилоотии давлатро бо шаҳрвандон таъмин менамоянд, онҳо дар фаъолияти худ хоҳу нохоҳ дар бораи рафти таштишоти пешакиии парвандаи ҷиноятӣ ва ё баррасии парвандаи ҷиноятӣ дар суд хабару гузоришҳо нашр ва паҳн менамоянд. Воситаҳои ахбори омма ва журналистон ҳангоми таҳияи мақола, гузориш ва ё ҳама гуна дигар хабари иттилоотии вобаста ба қазияи ҷиноятӣ бояд аз пешдоварӣ кардан дар бораи гунаҳгор будани ин ё он шахс худдорӣ намоянд. То собит гардидани гуноҳи шахс дар асоси ҳукми судии ба қувваи қонунӣ даромада воситаҳои ахбори омма ва журналистон дар бораи гунаҳгор будани шахси ба ҷавобгарии ҷиноятӣ кашидашуда ҳукуқи хулосабарорӣ кардан надоранд. Танҳо ҳукми ба қувваи қонунӣ даромадаи суд далели гунаҳгории шахси ба ҷавобгарии ҷиноятӣ кашидашуда мебошад.

Журналист дар маводи аз ҷараёни мурофиаи судӣ омодакардааш пеш аз қарори суд бояд аз истифода бурдани феълҳои тасдиқкунандаи амсоли «гунаҳкор дониста шуд», «гунаҳкор аст» худдорӣ намояд. Зеро шахси гумонбаршуда ҳанӯз гунаҳкор нест. Эҳтимол, суд бегуноҳии ӯро исбот созад, он гоҳ журналист ва воситаи ахбор дар назди қонун барои нақзи ҳуқуқи бегуноҳии шахс ҷавоб хоҳанд дод.

Дар баробари ин, меъёри мазкур дар ҳеҷ маврид чунин мазмун надорад, ки воситаҳои ахбори омма ва журналистон ҳуқуқи дар бораи қазияи ҷиноятӣ, ҳолатҳое, ки мавриди тафтишот қарор мегиранд хабар нашр ва паҳн накунанд. Воситаҳои ахбори омма ва журналистон ҳуқуқ доранд, ки дар бораи рафти баррасии парвандаи ҷиноятӣ гузоришҳо ва хабарҳо нашр ва паҳн намоянд, бо тарафҳои иштирокчиёни мурофиаи ҷиноятӣ ҳамсӯҳбат шаванд, мавқеи тарафҳоро инъикос намоянд, дар бораи ҳолатҳои бегуноҳии шахси ба ҷавобгарии ҷиноятӣ кашидашуда мақолаи иттилоотию таҳлилӣ нашр намоянд, мактубу мақолаҳои шикоятии айбдоршаванда, ҳимоячии вай, мактуби ҷавобии муфаттиш, прокурор ва судяҳоро нашр кунанд, вобаста ба қазия дигар маводҳои таҳлилию танқидиро нашр ва паҳн намоянд.

9. Роҳ надодан ба табъиз (дискриминатсия)

 Поймол намудани ҳуқуқи шахс вобаста ба мансубияти нажодӣ, миллӣ, мазҳабӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ ва ҷинсӣ дар ВАО раво нест. ВАО ва журналист аз айбҷӯии ҷисмонии шахс худдорӣ мекунанд.

Меъёри мазкур бештар характери ҳуқуқӣ дошта, он ба пешгирӣ намудани ҳама гуна ҳолатҳои табъиз (дискриминатсия) дар воситаҳои ахбори омма нигаронида шудааст. Табъиз (дискриминатсия) ҳам дар сатҳи ҳуқуқи байналмилалӣ, ҳам дар сатҳи қонунгузории миллӣ манъ карда шудааст. Тибқи талаботи моддаи 26 Аҳдномаи байналмилалӣ дар бораи ҳуқуқҳои гражданӣ ва сиёсӣ ҳамаи одамон дар назди қонун баробар мебошанд ва бидуни ҳама гуна табъиз тибқи қонун ба ҳимояи баробар ҳуқуқ доранд. Дар ин маврид, ҳама гуна табъиз бояд бо қонун манъ карда шавад ва қонун, новобаста аз мансубияти нажодӣ, ранг, пӯст, ҷинсӣ, забонӣ, мансубитяти динӣ, андешаи сиёсӣ, мансубияти иҷтимоӣ, вазъи иҷтимоӣ ва дигар ҳолатҳо бояд ба ҳамаи шахсон ҳимояи баробар ва самаранокро ба муқобили табъиз кафолат диҳад. Тибқи муқаррароти моддаи 17 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон, давлат ба ҳар кас, қатъи назар аз миллат, нажод, ҷинс, забон, эътиқоди динӣ, мавқеи сиёсӣ, вазъи иҷтимоӣ, таҳсил ва молу мулк ҳуқуқу озодиҳоро кафолат медиҳад.

Поймол намудани ҳуқуқи шахс вобаста ба мансубияти нажодӣ, миллӣ, мазҳабӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ ва ҷинсӣ мумкин аст аз тарафи идораи воситаи ахбори омма, сармуҳаррир, муҳаррир ва ё журналист дар шаклҳои гуногун ба амал бароварда шавад. Нашр накардани хабар ва ё мақола, рад намудани нашри хабар, нашр накардани ҷавоб ё раддия, муқаррар кардани маҳдудиятҳо ҳангоми амалӣ намудани ҳуқуқ ба иттилоот, маҳдуд кардани ҳуқуқи дастрасӣ ба иттилоот ва ғайраҳо вобаста ба мансубияти нажодӣ, миллӣ, мазҳабӣ, сиёсӣ, иҷтимоӣ ва ҷинсӣ метавонанд намунаи чунин шаклҳои поймолкунии ҳуқуқ бошанд.

Тибқи меъёри мазкур идораи воситаи ахбори омма, сармуҳаррир, муҳаррир ва ё журналист ҳангоми омода ва нашр намудани маводи иттилоотӣ аз айбҷӯии ҷисмонии шахс худдорӣ мекунанд. Аз мазмуни меъёри мазкур чунин бармеояд, ки аз тарафи воситаҳои ахбори омма истифода намудани мафҳумҳо ва ҷумлаҳое, ки бевосита камбудии ҷисмонии шахсро ифода мекунанд ва ё онро мавриди мазаммат қарор медиҳанд, хилофи одоби касбии журналист мебошад. Чунончи, истифодаи мафҳумҳои дар амал маъмули “кар, кӯр, гунг, шал, девона,”ки, ба паст задани шахсияти инсон равона гардидаанд ва ё бо ин восита эътибори шахсияти ӯро дар назди хонандагон поймол менамоянд ва ё таҳқир менамоянд, манъ мебошанд. Айбҷӯии ҷисмонӣ на танҳо дар истифодаи мафҳуму ҷумлаҳои ишоракунандаи камбудии ҷисмонии инсон ифода мегардад, балки он дар истифода бурдани калимаву ҷумлаҳои ташбеҳӣ, монандкунӣ ба дигар ҷисмҳои ҷондор низ ифода ёфта метавонанд, ки чунин амалҳо хилофи одоби касбии журналист мебошанд. Ҷустани камбудиҳои ҷисмонии инсон аз тарафи журналист шаҳодати паст будани сатҳи маърифати ӯ буда, он аз ғарази шахсии журналист нисбат ба ашхоси муайян шаҳодат медиҳад.

10. Гузоришҳои барангезанда ва ҳифзи ноболиғон

 Журналистон ва ВАО аз гузоришҳои барангезанда ба таҷовузу хушунат, ранҷу куштор, инчунин дигар ҷиноятҳо худдорӣ мекунанд. ВАО ва журналист ба хотири ҳифзи ноболиғон ва ҷабрдидагон шахсияти онҳоро ифшо намесозанд.

Меъёри мазкур журналистон ва воситаҳои ахбори оммаро ӯҳдадор менамояд, ки аз гузоришҳои барангезандаи таҷовузу адоват, ранҷу куштор, инчунин дигар ҷиноятҳо худдорӣ намоянд. Идораи воситаи ахбори омма ва журналист ҳангоми амалӣ намудани фаъолияти иттилоотрасонӣ маводу гузоришҳо ва хабару мақолаҳои характери гуногуни иттилоотидоштаро нашр менамоянд. Намудҳои гуногуни итилоот, аз ҷумла иттилооти фаъолияти мақомоти давлатӣ, иттилооти ҳуқуқӣ, иттилоот дар бораи шахсият, иттилооти иқтисодӣ, иттилооти тиҷоратӣ ва ғайра мавҷуд мебошанд. Иттилоот наметавонад ҷиҳати даъват ба барҳамдиҳии сохти конcтитутсиони, халалдор намудани тамомияти арзии Чумҳурии Тоҷикистон, ташвиқоти ҷанг, зӯроварӣ, бераҳмӣ, фаҳш, ҷудоиандозиҳои нажодӣ, миллӣ, низои динӣ, таҷовуз ба шахсият, ҳуқуқ, озодӣ ва шаъну эътибори инсон истифода бурда шавад. Аз ин рӯ, идораи воситаи ахбори омма, сармуҳаррир, муҳаррир, журналист ҳангоми амалӣ намудани вазифаҳои касбиашон аз нашри маводу мақолаҳои характери даъват ба таҷовуз, куштор, адовати миллӣ, нажодӣ, динӣ, ҷинсӣ, ташвиқоти ранҷу куштор, даъват ба содир кардани ҷиноят худдорӣ намоянд. Аз тарафи онҳо содир кардани чунин амалҳо хилофи одоби касбии журналист буда, онро ҳамчун сӯистифода аз озодии сухан арзёбӣ кардан мумкин аст.

Воситаи ахбори омма ва журналист ба хотири ҳифзи ноболиғон ва ҷабрдидагон шахсияти онҳоро ифшо намесозанд. Меъёри мазкур чунин мазмун дорад, ки идораи воситаи ахбори омма, сармуҳаррир, муҳаррир, журналист ҳангоми таҳия намудани маводу мақолаҳо дар бораи аз тарафи мақомоти таҳқиқ, тафтишоти пешакӣ, мақомоти прокуратура, суд баррасӣ намудани парвандаҳо нисбати ноболиғон ва ҷабрдидагон ному насаб, маҳалли зист ва дигар маълумотҳо дар бораи шахсияти ноболиғон ва ҷабрдидагонро фош намекунанд. Чунин амал метавонад, ки ба ҳуқуқу манфиатҳои қонунан ҳифзшудаи ноболиғон таъсири бад расонад. Меъёри мазкур ба хотири таъмини ҳуқуқҳои конститутсионии шаҳрвадон ба ҳимояи судӣ, таъмини бехатарӣ ва ҳимояи ноболиғон, ҳуқуқи эҳтимолияти бегуноҳӣ ва таъмини сирри тафтишотӣ пешбинӣ гардидааст.

11. Шеваи ҷамъ овардани мавод

 Барои ба даст овардани ахбор, тасвир, садо ва дигар маълумот дар бораи ҳаёти шахсӣ набояд аз роҳҳои ғайриқонунӣ ва ноҷоиз истифода шавад.

Меъёри мазкур масъалаи усулҳои ба даст овардани ахбор, тасвир, садо ва дигар маълумот доир ба ҳаёти шахсро ба танзим даровардааст. Гирифтани иттилоот — ба даст овардан ва мувофиқи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикиcтон ҷамъ намудани иттилоот дар бораи шахc, ашё, далелҳо, воқеаву падидаҳо ва ғайра, сарфи назар аз шакли пешниҳоди онҳо мебошад. Тавре, ки мо аллакай дар боло қайд намудем (ҳангоми тафсири меъёри ахлоқии “эҳтироми ҳаёти шахс”), дар бораи ҳаёти шахсии инсон бе розигии ӯ ҷамъ намудан, нигоҳ доштан, истифода ва паҳн кардани маълумот манъ аст. Тибқи мазмуни меъёри тафсиршаванда вобаста ба ҳаёти шахсии инсон роҳҳои ғайриқонунӣ, усулҳои ноҷоиз бояд истифода бурда нашаванд.

Бо мақсади ҳимояи шаъну шараф ва эътибори инсон, эҳтироми ҳуқуқи ӯ ба ҳаёти шахсӣ, ҳангоми ҷамъ овардан ва паҳн намудани иттилоот, роҳҳои зерини ғайриқонунии ҷамъ овардани мавод бояд истифода нашаванд:

— дар манзили истиқоматии хусусии шаҳрванд ва дар ҳудуди замини наздиҳавлигии ӯ бе розигии шахс сурат ва аксбардорӣ намудан, сабти аудио ва видео намудан манъ мебошад, новобаста аз он, ки шахс дар чунин макон мебошад ва ё не;

— ҳангоми гузаронидани ҷамъомадҳои ғайриоммавӣ бе ризоияти ташкилкунандагони ҷамъомад аксбардорӣ намудан, сабти аудио ва видео намудан манъ мебошад;

— бе розигии шахс аксбардорӣ намудани ӯ, ба навори видео ё аудио сабт кардани ӯ ва ҳамчун реклама дар воситаҳои ахбори омма истифода бурдани он бе розигии чунин шахс манъ мебошад;

— аксбардорӣ намудан ва ба навори видео ё аудио сабт кардани шахси дорои камбудии ҷисмонии ошкоро бе розигии чунин шахс манъ мебошад;

— аксбардорӣ намудан ва ба навори видео ё аудио сабт кардани шахсе, ки бо сабаби бад будани вазъи саломатӣ дар ҳолати оҷизона қарор дорад, бе розигии ӯ манъ мебошад;

— аксбардорӣ намудан ва ба навори видео ё аудио сабт кардани кӯдак бе розигии волидайни ӯ, васӣ ва ё парастори ӯ манъ мебошад;

— истифода намудани сурат, акс, навори видео ва ё аудиоии кӯдакон дар иттилооти характери эротикӣ (шаҳвонӣ) ва порнографидошта манъ мебошад;

— аксбардорӣ намудан ва ба навори видео ё аудио сабт кардани шахси вафоткарда (ё кушташуда) бе розигии аъзоёни оилаи ӯ манъ мебошад.

— мундариҷаи гуфтугӯйи телефонӣ, мукотиба, мухобироти шахсӣ бе розигии шахс иҷозат дода намешавад.

12. Ҷудо будани эҷодиёт аз тиҷорату реклама

 Рисолати касбиро қурбони аҳдофи тиҷорат набояд кард. Дар ВАО фаъолияти эҷодӣ аз фаъолияти тиҷоратӣ ва реклама ҷудо буда, матолиб набояд таҳти таъсири шахси сеюм ё манфиати журналист қарор гирад.

 Маводе, ки ба хотири тиҷорату реклама ва тарғиби манфиати гурӯҳе ё шахсе ба нашр мерасад, бояд мушаххас бошад ва аз маводи дигар ҷудо ҷой дода шавад, то хусусияти тарғиботии он аён гардад.

Меъёри мазкур соҳаи муҳими фаъолияти журналистиро, ки ба тиҷорату реклама алоқамандӣ дорад, ба танзим медарорад. Рисолати касбии журналист — пеш аз ҳама ба амал баровардани фаъолияти иттилоотонии аҳли ҷомеа дар асоси усулҳои ҳақиқатнигорӣ, воқеънигорӣ, адолат, гуногунандешӣ ва эҳтироми ҳуқуқи инсон мебошад. Аз ин рӯ, меъёри мазкур ба журналистон тавсия медиҳад, ки рисолати касбиро қурбони ҳадафу вазифаҳои тиҷоратӣ накунанд. Дар воситаи ахбори омма фаъолияти эҷодӣ аз фаъолияти тиҷоратӣ ва реклама бояд ҷудо бошад. Фаъолияти тиҷоратӣ чунин намуди фаъолияти идораи воситаи ахбори омма мебошад, ки барои ба даст овардани фоида равона гардидааст.

Тибқи талаботи моддаи 2 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон “Дар бораи реклама” реклама – иттилооте аст, ки дар ҳар шакл, тавассути ҳар навъ воситаҳо дар бораи шахси воқеӣ ва ҳуқуқӣ, молҳо, ғояҳо ва ташаббусҳо (ахбори рекламавӣ) паҳн мешаванд ва барои доираи васеи одамон пешбинӣ шуда, ҷиҳати ташаккул ё дастгирии манфиати шахсони воқеӣ ва ҳуқуқӣ, молҳо, ғояҳо, ташаббусҳо таъин гардида, барои фурӯхтани молҳо, ғояҳо ва ташаббусҳо мусоидат менамояд. Аз мазмуни меъёри мазкур чунин бармеояд, ки ба журналистон ва идораи воситаи ахбори омма нашр намудани рекламаи номуносиб низ тавсия дода намешавад. Рекламаи номуносиб — рекламаи бевиҷдонона, нодуруст, беодобона, ошкоро бардурӯғ, пинҳонӣ ё дигар рекламае аст, ки дар он ба вайронкунии талабот нисбати мазмун, вақт, маҳал ва тарзи паҳнкунӣ тибқи тартиби муқаррарнамудаи қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон роҳ дода шудааст. Тибқи талаботи моддаи 5 қонуни мазкур, реклама набояд дар шаҳрвандон ҳисси зӯроварӣ, таҷовуз, воҳима барангезад, инчунин набояд ба амалҳои хатарноке даъват намояд, ки метавонанд ба саломатии шахсони воқеӣ зарар расонанд ё ба бехатарии онҳо таҳдид намоянд ва ба идроки инсон беихтиёр таъсир расонад. Воситаи ахбори омма ва журналист бояд, ки аз нашр ва паҳн намудани рекламаи бардурӯғ, рекламаи беодобона, рекламаи пинҳонӣ худдорӣ намоянд. Тибқи талаботи моддаи 12 қонуни мазкур, дар матбуоти даврии давлатӣ, ки барои ахбор ва маводи хусусияти рекламадошта махсус гардонида нашудаанд, реклама набояд аз 25 фоизи ҳаҷми як шумораи нашрияи матбуоти даврӣ ва дар матбуоти даврии ғайриҳукуматӣ ин ҳаҷм набояд аз 40 фоиз зиёд бошад. Дар воситаҳои ахборе, ки барои интишор додани реклама пешбинӣ шудаанд, маҳдудият муқаррар карда намешавад. Дар барномаҳои радио ва телевизиони давлатӣ, ки ҳамчун воситаҳои барои интишор додани ахбор ва маводи хусусияти рекламавидошта махсус ба қайд гирифта нашудаанд, реклама набояд аз 10 фоизи ҳаҷми намоиши шабонарӯзӣ ва дар барномаҳои радио ва телевизиони ғайриҳукуматӣ ин ҳаҷм набояд аз 30 фоиз зиёд бошад.

Маводе, ки ба хотири тиҷорату реклама чоп мешавад, бояд, ки мушаххас бошад ва аз маводи дигар ҷудо ҷой дода шавад, то ин ки моҳият ва мақсади иттилооти паҳншаванда дарк карда шавад.

13. Подош ва имтиёз

 Ҳар гуна имтиёз ва подош, ки озодии тасмими ВАО ва журналистро маҳдуд месозад, хилофи эътибор ва обрӯи ВАО ва журналист аст.

Меъёри мазкур аз тарафи идораи воситаи ахбори омма ва журналист гирифтани ҳама гуна имтиёз ё подошро вобаста ба иҷро намудани вазифаҳои касбии журналистӣ хилофи эътибор ва обрӯйи воситаи ахбори омма медонад. Гирифтани подош мумкин аст, ки дар шакли маблағи пулӣ, амвол, тӯҳфаи қимматбаҳо, ҳуқуқ ба амвол ва дигар шаклҳои амволӣ ифода ёбад. Гирифтани имтиёз дар намуди бо роҳи ғайриқонунӣ соҳиб шудан ба имтиёзи пулӣ, имтиёзи молӣ, имтиёзҳои бонкӣ, имтиёзҳои манзилӣ, озод намудан аз пардохт вобаста ба ин ё он ӯҳдадорӣ, имтиёзҳои дигар вобаста ба ҳуқуқҳои иқтисодию иҷтимоӣ зоҳир шуда метавонанд.

Аз тарафи журналист ва идораи воситаи ахбори омма гирифтани подош ва имтиёз барои нашр кардан ва ё накардани ин ё он маводи иттилоотӣ на танҳо хилофи одоби касбии журналист мебошад, балки он озодии тасмими журналистро низ маҳдуд мегардонад, воситаи ахбор ва журналистро дар назди нафари подошдода забонкӯтоҳ мегардонад. Инчунин подоши ба таври ғараз додашуда рӯзе овоза гашта боиси рехтани обрӯю эътибори журналист ва воситаи ахбор мегардад. Бар замми ин, чунин амал дар ҳолатҳои пешбиннамудаи қонунгузорӣ боиси ҷавобгарии ҳуқуқӣ низ шуда метавонад.

Зимнан бояд қайд кард, ки меъёри мазкур ҳуқуқи журналистро барои тибқи тартиби муқаррарнамудаи қонунгузорӣ бастани шартномаи музднок барои расонидани хизмати журналистӣ, хизмати иттилоотрасонӣ, ҳуқуқи гирифтани ҳаққи қаламро маҳдуд наменамояд ва чунин ҳолатҳо набояд, ки ҳамчун ҳолати гирифтани подош ва имтиёз арзёбӣ карда шаванд.

Идомаи Тафсирро бо пахш кардани нишонии зерин дар сомонаи мо мутолиа кунед:http://www.taj.nansmit.tj/publish/?id=8

203;ҳои пешгирӣ намудани диффаматсия дар матбуот (ба кӯмаки ҳуқуқшиноси ВАО)

Душанбе-2011

ББК – 76.0+76.01+67.99 (2 тољик) 01
Р-84

Таҳти таҳрири Н.Қаршибоев, раиси АМВАОМТ

Мураттибон:

А.Воҳидов, И.Иноятов, Н. Қаршибоев, Г.Красилникова

Муҳаррири масъул – А.Воҳидов

Мусаҳҳеҳ – Нодира Раҳмонбердиева

Роҳҳои пешгирӣ намудани диффаматсия дар матбуот, 76 саҳ.

Маҷмӯаи мазкур бо ташаббуси Анҷумани миллии воситаҳои ахбори оммаи мустақили Тоҷикистон (АМВАОМТ) бо дастгирии намояндагии Интернюс Неуорк дар Тоҷикистон аз ҳисоби маблағҳои Оҷонсии ИМА оид ба рушди байналмилалӣ (ЮСАИД) ба табъ расид. Ройгон паҳн карда мешавад.

Дар маҷмӯа маводи мизи мудаввар дар мавзӯи «ВАО ва масъалаҳои ҳифзи шаъну шараф ва эътибор ва эътибори корӣ (ш.Душанбе, 8 июли соли 2011) гирд оварда шуда, ба он моддаҳои санадҳои қонунгузории батанзимдарорандаи фаъолияти воситаҳои ахбори оммаи Ҷумҳурии Тоҷикистон илова карда шудааст. Муаллифон Г.Красилникова ва И.Иноятов дар мақолаҳояшон меъёрҳои қонунгузории ҶТ-ро бо мақсади пеширӣ кардани диффаматсия дар ВАО ҷумҳурӣ дар заминаи таҷрибаи байналмилалӣ тафсир намудаанд. Дар баробари он, тавсияҳо бояд минбаъд ба масъалаи аз тарафи мақомоти судии Ҷумҳурии Тоҷикистон ба танзим даровардани баррасии парвандаҳои оид ба ҳимояи шаъну шараф ва эътибор, эътибори корӣ мусоидат намоянд.

Маҷмӯа ба роҳбарон ва муассисони ВАО, журналистон, ҳуқуқшиносони соҳаи ВАО ва донишҷӯёни факултаҳои журналистика ва ҳуқуқ пешбинӣ гаштааст.

© АМВАОМТ, 2011

Муқаддима

Вақтҳои охир зиёд шудани воқеаҳои аз болои журналистон ба судҳо муроҷиат кардани ашхоси мансабдор ва маъруф, аз нашрияҳо талаб кардани маблағҳои гӯшношуниди товон, инчунин даъватҳои чандинкаратаи ҳукуматдорон оид ба қатъи фаъолияти рӯзномаҳо ҳангоми барпо гаштани мурофиаҳои судӣ шоҳиди афзун гаштани сатҳи таъқиботи журналистон ва ВАО Тоҷикистон мебошанд. Ба андешаи коршиносони соҳаи воситаҳои ахбор, вазъи баамаломада метавонад ба озодии ВАО дар мамлакат зарбаи ҷонкоҳ гашта, оқибат ба пурзӯр шудани худсенсории журналистон оварда расонад.

Танҳо дар давраи аз соли 2010 то соли 2011 ба муқобили ВАО 6 даъвои судӣ ба амал омада, маблағи умумии товони талабнамудаи онҳо 1 миллиону 845 ҳазор доллари ИМА мебошад, ки ин ҳолат мавҷудияти ВАО мустақилро зери хатар қарор медиҳад. То моҳи феврали соли 2011 даъвоҳои муқобили ду ВАО бо маблағи 67 ҳазор доллари ИМА қонеъ гардонда шуда, даъвоҳои боқимонда дар марҳилаи баррасӣ дар мақомоти судӣ боқӣ мондаанд. Дар баробари он, Кодекси ҷиноятии ҶТ моддаҳоеро дарбар гирифтааст, ки барои диффаматсия ҷавобгарии ҷиноятиро пешбинӣ менамоянд (моддаи 135 — Тӯҳмат; моддаи 136 — Таҳқир; моддаи 137 — Таҳқири оммавии президенти ҶТ; моддаи 330 — Таҳқири намояндаи ҳукумат). Ҳолатҳои таъқиби ҷиноятии журналистон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон барои танқид афзун гаштаанд. Ҳоло се нафар журналист барои фаъолияти касбиашон мавриди таъқиботи ҷиноятӣ қарор доранд.

Ба андешаи ҳуқуқшиносони ВАО, мақомоти ҳуқуқ-татбиқкунанда дар ҷараёни баррасӣ намудани даъвоҳо оид ба шаъну шараф ва эътибори корӣ бо иштироки журналистон ва идораҳои ВАО на ҳамеша меъёрҳои конститутсионӣ дар бораи озодии суханро ба эътибор мегиранд.

Мақомоти ҳуқуқтатбиқкунанда инчунин меъёрҳои ҳуқуқи байналмилалӣ оид ба ҳимояи шаъну шараф ва эътибори кориро, ки Тоҷикистон онҳоро эътироф намудааст, ба эътибор намегиранд. Хотиррасон намудан зарур аст, ки меъёрҳои мазкури байналмилалӣ ҳам баробари қонунҳои амалкунандаи мамлакат қувваи ҳуқуқӣ доранд. Бо вуҷуди он, таҷрибаи даҳ соли охир нишон медиҳад, ки даъвоҳои ба муқобили журналистон ва ВАО оид ба ҳимояи шаъну шараф ва эътибори корӣ равонагардида ба як нафъ «анъана» табдил ёфта истодааст. Даъвогарон аксар вақт ба талаби рад кардани маълумот қонеъ накарда ва даъвоҳояшонро асоснок накарда, товони зарари маънавӣ ва моддии ҳангуфт талаб мекунанд.

Қарори Пленуми Суди Олии ҶТ аз 04 июни соли 1992 «Дар бораи таҷрибаи истифодабарии қонунгузорӣ оид ба парвандаҳо дар бораи ҳимояи шаъну шараф ва эътибори шаҳрвандон ва ташкилотҳо аз тарафи судҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон»-ро ҳам қайд намудан зарур аст. Қарори мазкур, бо сабаби рушд кардани меъёрҳои ҳуқуқӣ кӯҳна шудааст ва аллакай арзишашро аз даст додааст, аз ҷумла барои судҳо низ, ҳатто дар унвони санад номувофиқатӣ мавҷуд аст, зеро ташкилотҳо наметавонанд шаъну шараф дошта бошанд, ба ташкилотҳо танҳо эътибори корӣ хос аст. Дар Қарори мазкури Пленуми Суди Олии ҶТ қонунгузорӣ ва таҷрибаи ҳуқуқтатбиқкунии кӯҳнашуда истифода гаштааст, бо ҳамин сабаб зарур аст, ки Қарори нави Пленуми Суди Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул гардад. Ҳоло зарурати пешбинӣ намудани чораҳои фаврӣ оид ба танзими минбаъдаи масъалаҳои ҳимояи шаъну шараф ва эътибори корӣ ба миён омадааст, зеро масъалаи мазкур барои ҷомеа, аз ҷумла барои рушд кардани ВАО-и озод ва гуногунандешӣ дар мамлакат, рӯзмарра мебошад.

Қонунгузории миллӣ бояд ба стандартҳои байналмилалии озодии сухан мувофиқат намояд. Барои даст ёфтан ба ҳадафҳои мазкур қонунгузориро бо назардошти таҷрибаи мусбии мамлакатҳои хориҷӣ оид ба парвандаҳо дар бораи ҳимояи шаъну шараф ва эътибори корӣ мукаммал гардондан зарур аст.

Роҳҳои аз таъқиб барои тӯҳмат ва таҳқир эмин мондани журналистон

Ганна КРАСИЛНИКОВА, роҳбари хадамоти ҳуқуқии Фонди Байналмилалии ҳифзи озодии сухан «Адил соз», Қазоқистон

Мониторинги нақзи ҳуқуқҳои ВАО ва журналистон, ки аз ҷониби АМВАОМТ роҳандозӣ шудааст, нишон медиҳад, ки журналистон ва ВАО барои таҳқир ва тӯҳмат ҳарчи бештар мавриди таъқиботи ҷиноятӣ шуда, барои паҳн кардани маводи пастзанандаи шаъну шараф ва иттилои нодуруст дар суд мавриди баҳсҳои гражданӣ қарор мегиранд. Бо таассуф қайд кардан зарур аст, ки мавқеи ҳуқуқии ВАО ва журналистон дар чунин мурофиаҳо то ҳол суст аст, вале он ҳаргиз маънои бой доданро надорад. Феълан, дар мавриде, ки ВАО ва журналистон аз қонунгузории амалкунанда дар бораи ВАО Тоҷикистон ба таври кофӣ ошно нестанд ва онро пурра истифода намебаранд, судҳо ҳам ҷонибдори тарафи пурзӯр – мансабдорони сатҳҳои гуногун, тоҷирон шуда, қонунҳои амалкунандаро ба коми худ истифода мебаранд.

Бешубҳа, қарзи касбӣ ва шавқу рағбати ҳар як журналист ба инъикоси воқеаҳои ҷолибу муҳим дар мамлакат ва ҷомеа равона гардидааст. Аксари вақт воқеаҳо дорои хосияти танқидӣ, яъне манфӣ мебошанд. Хизматчиёни давлатӣ, ки соҳиби мансаби калон мебошанд зуд-зуд қаҳрамони чунин воқеаҳо мешаванд. Таҷриба нишон медиҳад, ки аз рӯйи чунин мавод баҳсҳои судӣ ба амал меоянд ва маъмулан чунин баҳсҳо ба зарари журналистон анҷом меёбанд. Сабабҳои ба амал омадани парвандаҳои судӣ гуногун — сатҳи пасти касбӣ ва ҳуқуқии журналистон, сарчашмаҳои беэътимоди ахбор, носаҳеҳӣ, худхоҳ будани қаҳрамонони маводҳои чопӣ нисбат ба шаъну шарафи худ ва ғайраҳо мебошанд.

Бо вуҷуди он, қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон меъёрҳои ҳуқуқиеро дарбар дорад, ки тибқи онҳо ҳуқуқҳои ғайриамволии шаҳрвандон ва ашхоси ҳуқуқӣ – амсоли шаъну шараф, эътибори кориро таҳти ҳимоя қарор медиҳад. Ба журналистон донистан зарур аст, ки ҳимояи шаъну шараф дар Тоҷикистон ҳам бо тартиби ҷиноятӣ ва ҳам бо тартиби гражданӣ баррасӣ карда мешавад.

Дар қонунгузории ҶТ мафҳуми ҳуқуқҳои шахсии ғайриамволӣ мавҷуд нест. Вале мафҳумҳои мазкур дар қонунгузориҳои дигари миллӣ мавҷуданд.

Қонун қоидаҳои зеринро баён кардааст:

шараф — баҳои шахс дар назари атрофиён;

шаън – баҳои шахс ба худаш, муносибати вай ба худаш ҳамчун фарди ҷомеа;

эътибори корӣ – баҳои устувори мусбати эътибори кории одам ё шахси ҳуқуқӣ аз тарафи афкори ҷомеа.

1. Бо тартиби ҷиноятӣ парвандаҳои айбдоркунӣ ба тӯҳмат ва таҳқири шаҳрвандон ва таҳқири рӯйирости Президенти ҶТ баррасӣ карда мешаванд.

Барои тӯҳмат, аз он ҷумла тӯҳмати дар ВАО паҳнгашта қонун тибқи моддаи 135 КҶ ҶТ ҷазо пешбинӣ намудааст.

Тӯҳмат чист ва он дар чӣ ифода меёбад?

Тӯхмат – яъне дидаю дониста паҳн кардани тафсилоти бардурўғ, ки обрўю эътибори шахси дигарро паст мезанад ё ба номи некаш нанг меорад (моддаи 135 КҶ ҶТ).

Парвандаҳо дар бораи тӯҳматро судҳо тибқи шикояти ҷабрдида — «қаҳрамони маводи чопӣ» баррасӣ мекунанд. Таҷрибаи баррасӣ кардани парвандаҳои тӯҳмат дар Тоҷикистон нишон медиҳад, ки журналистон аксар мавридҳо барои танқиди шахсони мансабдор мавриди таъқибот қарор мегиранд, яъне дар амал иваз кардани мафҳумҳои танқид ва тӯҳмат ба амал меояд. Худи қаҳрамонони маводҳои чопӣ, дар айбномаҳояшон маъмулан, на ҷанбаҳои ҳуқуқӣ, балки танҳо таассуроти худашонро аз чопи мавод асос нишон медиҳанд. Тибқи мӯҳтаво ва мантиқи қонун журналистро танҳо дар асоси андешаи ҷабрдида ҷазо додан мумкин нест. Қонун чорчӯба ва ҳудудҳои чунин айбномаҳоро муқаррар намудааст.

Аломатҳои тӯҳматро баррасӣ мекунем.

1. Тӯҳмат бояд дорои маълумоти дар воқеият мавҷуд набуда, яъне бардурӯғ ва пастзанандаи эътибори шахс бошад. Яъне ҳангоми санҷидани маълумоти (фактҳои) дар мавод ҷойдодашуда, суд бояд муайян кунад, ки маълумоти мазкур дар амал вуҷуд надошт. Суд инчунин бояд муқаррар намояд, ки маълумоти мазкур эътибори шахсро паст мезананд. Агар дар маводи интишоршуда бо вуҷуди паст задани эътибори ҷабрдида маълумоти дуруст чоп шуда бошад, он гоҳ журналист барои тӯҳмат гунаҳкор дониста намешавад, зеро дар мавод таркиби ҷиноят мавҷуд нест. Журналист дар навбати худ бояд дурустии маълумоташро исбот кунад ва бо ин мақсад далелҳое пешниҳод намояд, ки дар амал ба вуҷуд омадани воқеаро исбот кунанд.

2. Тӯҳмат бояд паҳн гашта бошад. Усулҳои паҳн кардани тӯҳмат метавонанд гуногун — даҳонӣ, хаттӣ, ба воситаи телефон, телеграф ва ғайраҳо бошанд. Паҳн кардан чунин маъно дорад: маълумоте, ки хабар дода мешавад бояд ба ғайр аз ҷабрдида аққалан боз ба як одами дигар маълум гардад. Намуди таснифи ин ҷиноят тӯҳмати дар воситаи ахбори умум ҷойдоштаро ба вуҷуд меорад. Табиист, ки тӯҳмат дар ВАО дастрас мебошад ва онро доираи васеи одамон мехонанд, аз ин рӯ ҷазо барои он ҳам нисбатан сахт аст.

3. Унсури фарқкунандаи тӯҳмат — бадқасдона будани он мебошад. Бадқасдона чунин маъно дорад, ки журналист пешакӣ медонист, ки хабари интишордодааш бардурӯғ аст ва ӯ хабари мазкурро дидаю дониста (бадқасдона) паҳн кардааст.

Дар таҷриба ҳам суд, ҳам ҷабрдида кӯшиш мекунанд, ки журналистро ба махсус ҷамъ овардани маълумоти «бад» дар бораи ҷабрдида айбдор кунанд, яъне вай бадқасдона амал карда, қаҳрамони маводашро фиреб додааст. Дар амал журналист ҳангоми ҷамъ овардани ягон маълумот, қарз ва вазифаи касбии худашро иҷро мекунад. Мақсади касбии вай фош кардани ҳодиса, воқеаи манфии ҷомеа ва ҷалб намудани ҷомеа барои бартараф кардани он мебошад. Чунин ҳолати журналистро на суд ва на ҷабрдида ҳамчун рафтори бадқасдона баҳо дода наметавонанд.

Мутобиқан, гуноҳи журналист танҳо дар он ҳолат аён мегардад, ки агар ҳамаи аломатҳои номбаршударо ҷабрдида дар суд исбот кунад. Агар яке аз аломатҳои мазкур мавҷуд набошад, он гоҳ ҷиноят ҳам мавҷуд нест ва сабаби ҷазо додани журналист ҳам вуҷуд надорад.

Ба журналистон зарур аст, ки меъёрҳои моддаи 135 КҶ ҶТ дар бораи тӯҳмати ба ҷиноятҳои махсусан сахт марбутро ба эътибор гиранд. Аксар вақт журналистон маълумотро дар бораи ҷиноятҳо дар марҳилаи ошкорсозӣ ва тафтишоти пешакӣ ба эътибор гирифта, сипас хабарро дар ҳамон намуде пешниҳод мекунанд, ки гӯё ҷиноят аллакай исбот шуда, шахси ҷинояти мазкурро содиркарда ҷинояткор аст. Дар ин ҳолат фаромӯш кардан лозим нест, ки ҳар шахсро танҳо бо қарори ҳукми қонунӣ гирифтаи суд ҷинояткор ҳисобидан мумкин аст, дар акси ҳол журналист метавонад обрӯи шахсро резонад ва барои тӯҳмат кардани вай ҷавобгар шавад.

Моддаи 136 КҶ ҶТ муқаррар намудааст, ки таҳқир паст задани обрӯ ва эътибори одам дар намуди беадабона мебошад. Ҷазои эҳтимолӣ барои чунин ҷиноят — ё ҷарима ё корҳои ислоҳотӣ мебошад.

Мафҳуми намуди беодобона дар қонун мавҷуд нест. Бо ҳамин сабаб онро ҳар кас бо тарзи худ ва хости ҷабрдида тафсир мекунад. Таҳқир ҳамеша дар шакли баҳо додан ифода меёбад.

Таҳти намуди беодобона аксар вақт суханони машрӯъ (дашном), имою ишораи беодобона, амалҳои таҳқиркунанда ва ғайраро дар назар доранд, ки онҳоро маъмулан дар ҳаёти ҷамъиятӣ истифода намебаранд. Аксар вақт ҷабрдидагон таҳти таҳқир айби содир кардани ягон ҳуқуқвайронкуниро мефаҳманд. Таҳқир метавонад хосияти воқеӣ дошта бошад. Далелҳои дар таркиби таҳқир мавҷудбуда метавонанд дуруст ва бардурӯғ бошанд. Бо вуҷуди он, ки таҳқир мавҷуд будани шакли беодобонаро дар назар дорад, вале ба андешаи мо, одамро бо роҳи баодобона ҳам таҳқир кардан мумкин аст. Масалан, журналист нафареро дар маводи худ дузд номид. Суд хоҳу нохоҳ аз журналист албатта мепурсад, ки вай бо кадом сабаб ба одам чунин баҳо додааст. Агар журналист ба суд далелҳое пешниҳод карда тавонад, ки шахси дузд номидаи вай бо ҳукми суд барои чунин амал ҷазо дидааст хуб аст. Агар чунин далел мавҷуд набошад, он гоҳ калимаи «дузд» аз тарафи суд ҳамчун таҳқир тафсир карда мешавад.

Ба эътибор гирифтан зарур аст, ки дар Тоҷикистон судҳо, ҷабрдидагон ва худи журналистон амалан барои муайян кардани мавҷудияти таҳқир дар маводи баҳсдор ба гузарондани таҳқиқотҳои ташхисӣ таваҷҷӯҳ надоранд. Мутобиқан, таҳқирдор будани ягон ибора ё калима дар суд аксар вақт аз рӯйи таассуроти ҷабрдида ё судя муайян карда мешавад. Бешубҳа, барои таҳқиқи чунин парвандаҳо мутахассиси забоншиносро ҷалб намудан зарур аст.

Хулосаи таҷрибаи судҳо нишон медиҳад, ки мавҷуд набудани «шакли беодобона» ва ба таври тахминӣ тафсир намудан ва истифодаи қонунгузориро коршиносон-забошиносони рус ҳамчун лексика ва ибораҳои инвектсионии (дашномдори) навъи аввал, яъне ба забони адабӣ тааллуқдошта тафсир кардаанд. Дар он 8 гурӯҳи калимаҳо ва ибораҳо муайян шудааст.

Гурӯҳи 1 калима ва ибораҳои китобиро дарбар гирифта, аз ибтидо маънои роҳзан, ҳиллагар, кӯлоҳбардор, фоҳиша, дузд, фашист, ҷосус, фосиқро ифода мекунанд. Ифодаҳои навъи Фалонӣ — ҳиллагар ба воқеа ё воқеаҳои ба рафтори Фалонӣ алоқамандро ифода мекунанд. Бо вуҷуди он, ки калимаҳои гурӯҳи мазкур аксар вақт калимаҳои баҳодиҳанда мебошанд, вале онҳо ифодакунандаи нақзи қонунгузории гражданӣ ё принсипҳои ахлоқӣ мебошанд. Дар ҳолати истифода кардани онҳо ҳолатҳои тӯҳмат ба амал омада метавонад (одамро бо чунин калима номбар карда, мо ӯро дар нақзи қонунгузорӣ ё меъёрҳои ахлоқи ҷамъиятӣ айбдор мекунем, эҳтимол даъвои мо воқеӣ набошад?).

Калимаҳоеро, ки ба гурӯҳи мазкур дахл доранд, ба маънои маҷозӣ ҳам истифода бурдан мумкин аст. Масалан, калимаи фоҳишаро барои ифода кардани хосияти таҳқиркунанда, ҳам бо маънои маҷозӣ – «хоин, одами бепринсип» истифода бурдан мумкин аст.

Ҳангоми истифодаи калимаҳо ба маънои маҷозӣ дар ҳолати ҳаллу фасл намудани масъалаҳо дар бораи таҳқир ё тӯҳмат вазъи истифодабарии нутқ, мӯҳтавои истифодаи калимаҳои маҷозӣ, дараҷаи асоснокии баҳои мушаххаси шахси ба вай нигарондашудаи сухан (масъалаи тӯҳмат)-ро ба эътибор гирифтан зарур аст (дар бораи асоснокии воқеии баҳодиҳӣ дар поёни мақола гуфтугӯ хоҳем кард).

Гурӯҳи 2 калимаҳое мебошанд, ки рангу бори саҳеҳи таҳқиркунанда дошта, мӯҳтавои истифодабарии онҳо ифодакунандаи хосияти оммавӣ мебошад: зидди яҳуд, дурӯя, ватанфурӯш, хоин, миллатпараст, руспараст (нигаред: душмани халқ). Нисбат ба калимаҳои дараҷаи 1 калимаҳои гурӯҳи 2 маънои маҷозӣ надоранд. Чунин калимаҳои бе асоси исботшуда ва беисбот нисбат ба ягон нафар нигарондашуда ҳамчун тӯҳмат баҳогузорӣ карда мешаванд.

Гурӯҳи 3 калимаҳое мебошанд, ки номи касбро ифода карда, ба маънои маҷозӣ истеъмол мешаванд: ҷаллод, қассоб, байтор.

Гурӯҳи 4 ифодаҳои рехтаи табиати ҳайвонидоштаро дарбар гирифта, ба воситаи номи ҳайвонот шахсро ҳангоми сӯҳбат баҳои манфӣ медиҳанд: гов, саг, модасаг, сагзода, хук, буқа, муши обӣ, каламуш, шағол, ҳайвон.

Гурӯҳи 5 феълҳоеро дар бар мегирад, ки ба воситаи онҳо таркибҳо (ғорат кардан, куштан, азият додан, таҳқир кардан, таҷовуз кардан, беодобӣ кардан, дурӯғ гуфтан, дуздидан) сохта мешаванд, ё баҳои манфӣ дода мешавад (панҷ панҷаро ба даҳон бурдан, дурӯягӣ кардан, дурӯғгӯйи кардан, аз они худ кардан):

Гурӯҳи 6 калимаҳоеро дар бар мегирад, ки маънои манфӣ дошта, баҳои эҳсосотии ягон шахро ифода мекунанд, ки дар он таҳқир мавҷуд аст: ҳаромзода, нобакор, фоҳиша, ҳез, ноҷинс ва ғайра.

Гурӯҳи 7 калима-эвфемизмҳо барои калимаҳои гурӯҳи 1-ро дарбар мегирад: хонуми сабукпо, сари дор истодан, ҷосуси хадамоти хориҷӣ. Ба назари аввал, эвфемизмҳо гӯё таҳқир надоранд, вале дар асл таҳқиркунанда мебошанд. Дар ҳолати истифода бурдани онҳо, агар барои баҳои манфии онҳо асос мавҷуд набошад, пас онҳо тӯҳмат дониста мешаванд.

Гурӯҳи 8 калимаҳое мебошанд, ки махсус барои таҳқир кардани шахс сохта шудаанд: яҳудкоммунистҳо, девонароҳзанҳо, дермократҳо, фоҳишадемократҳо, депутатҳои пиарист ва ғайраҳо.

Ба сафи калимаҳои инвективӣ калимаҳои дашномдор ҳам дохил мешаванд.

Дар моддаи 136 КҶ ҶТ барои таҳқир аз тариқи воситаҳои ахбори омма ҳам ҷазо пешбинӣ шудааст. Мо аллакай дар боло гуфтем, ки воситаҳои ахбори омма дастрасии васеъ ба иттилоотеро низ таъмин менамояд, ки дар он таҳқири ягон шахс мавҷуд аст ва табиист, ки барои он ҷазо барои ба таври оммавӣ паҳн кардани ахбор низ сахт аст.

Қонунгузории ҷиноятӣ ҳимоя кардани Президети ҶТ (моддаи 137) ва намояндагони ҳукумат (моддаи 330) аз таҳқирро низ пешбинӣ кардааст. Илова бар ин, қонуни ҳанӯз дар замони шӯравӣ қабулшудаи «Дар бораи ҳифзи шаъну шараф ва эътибори Президенти РСС Тоҷикистон» то ҳол амал мекунад.

Шахсони мазкурро қонун ба таври махсус ҳимоя мекунад. Ҳарчанд президент ва намояндагони ҳукумат барои дар амал татбиқ намудани ҳуқуқ ва манфиатҳои шаҳрвандони Тоҷикистон хизмат кунанд ҳам, бояд дар назди қонун баробари шахсони дигар бошанд, вале бо вуҷуди ин дар Кодекси ҷиноятӣ барои ҳимояи онҳо моддаҳои махсус ҷудо пешбинӣ шудааст. Амалан, вобаста ба мазмун ва мӯҳтавои моддаҳои мазкур шахсони мазкур нисбат ба шаҳрвандони дигари мамлакат бартарӣ доранд.

Мақоми Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистонро Конститутсия муайян кардааст, ки тибқи он шаъну шараф ва эътибори президент дахлнопазир мебошад.

Намояндаи ҳукумат — шахси мансабдори мақомоти давлатӣ буда, тибқи қонун ба вай ваколатҳои амрдиҳӣ ба одамоне дода шудааст, ки тобеи хадамоти вай нестанд. Ба қатори намояндагони ҳукумат коркунони мақомоти ҳифзи ҳуқуқу тартибот ва риояи қонунро дохил намудан мумкин аст. Амру супоришҳои онҳоро дар чорчӯбаи қонун дигар шаҳрвандон вазифадоранд, ки иҷро кунанд. Вале боз гурӯҳи дигари намояндагони ҳукумат ҳам мавҷуд аст, ки ваколатҳояшон маҳдуд аст. Масалан, ходими гумрук ҳамчун намояндаи ҳукумат танҳо дар ҳудуди ҷойи кори худ ваколат дорад, зеро вай иҷрои қонунро дар гумрук таъмин месозад ва талаботашро дар гумрук бояд ҳамаи шаҳрвандон иҷро кунанд. Вале баъди анҷоми рӯзи корӣ ва аз маҳалли нуқтаи гумрук берун рафтан вай ба шаҳрванди муқаррарӣ табдил меёбад ва намояндаи ҳукумат ҳисоб намешавад.

Маънои оммавӣ — ҳузури одамони дигар мебошад.

Барои таҳқири намояндагони ҳукумат ҳангоми иҷрои вазифаҳои хизматӣ ва вобаста ба иҷрои вазифа тибқи моддаи 330 КҶ ҶТ ҷазо пешбинӣ гаштааст. Моддаи 137 КҶ ҶТ ҳимояи Президентро новобаста аз он, ки вай машғули иҷрои вазифаҳояш аст ё нест, кафолат додааст.

Бо вуҷуди он, ки тибқи эзоҳи қонун барои танқили оммавии сиёсати Президенти ҶТ ва фаъолияти хизматии намояндаи ҳукумат ҷазои ҷиноятӣ пешбинӣ нагашта бошад ҳам, вале эҳтиёткор будан шарт аст, зеро тавре таҷрибаи судӣ нишон медиҳад, дар аксар мавридҳо танқиди шахси мансабдор ҳамчун таҳқир шарҳ дода мешавад.

Дар боло мо номгӯйи чанд моддаи ҷиноятиро шарҳ додем, ки тибқи онҳо журналистон бештар айбдор карда, ё ҷазо дода мешаванд. Бо вуҷуди он, қонунгузорӣ меъёрҳои дигаре ҳам дорад, ки журналистон онҳоро метавонанд барои ҳимояи худашон истифода баранд. Вобаста ба таҷрибаи ғуншуда, аз он ҷумла судӣ, ба журналистон зарур аст, ки баъзе тавсияҳо оид ба худмуҳофизатии ҳуқуқии зеринро донанд.

2. Мо аллакай дар боло қайд кардем, ки ҳифзи шаъну шараф ва эътибор (касбӣ) бо роҳи гражданӣ ҳам баррасӣ карда мешавад. Ҳифзи ҳуқуқи мазкурро моддаҳои 172 ва 174 Кодекси граждании ҶТ кафолат медиҳанд. Қонуни ҶТ «Дар бораи матбуот ва дигар воситаҳои ахбори омма» меъёри Кодекси гражданиро тақвият бахшида, журналистро вазифадор месозад, ки иттилооти воқеият надошта ва пастзанандаи шаҳрванд ё шахси ҳуқуқиро паҳн накунад.

Дар Тоҷикистон дар тӯли ду-се соли охир тамоюли ба суд муроҷиат кардани шаҳрвандон бо даъвоҳои шаҳрвандӣ дар бораи ҳимояи шаъну шараф ва эътибор ва эътибори корӣ ба таври чашмрас рӯ ба афзоиш ниҳодааст. Аз рӯи чунин шикоятҳо мансабдорон мақоми аввалро ишғол мекунанд, минбаъд шахсони ҳуқуқӣ ва шаҳрвандон.

Қонунгузории ҶТ дар бораи воситаҳои ахбори омма расмиёти тосудии батанзимдарории баҳс ва баҳси судиро пешбинӣ намудааст.

Моддаи 24 қонун дар бораи матбуот ба шаҳрвандон ва шахсони ҳуқуқӣ ҳуқуқ додааст, ки баҳсро бо роҳи то суд ҳаллу фасл намоянд. Расмиёти ин амал содда аст. Шаҳрванд ё шахси ҳуқуқӣ ба идораи воситаи ахбори омма оид ба маводи чопшуда эродҳояшро хаттӣ пешниҳод карда, талаб менамояд, ки ҷавоб ё раддияи вайро чоп кунад. Идораи воситаи ахбор дар навбати худ аризаи воридшударо дар мӯҳлати то як моҳ баррасӣ менамояд. Агар воситаи ахбори омма ба эродҳои аризадиҳанда розӣ бошад, он гоҳ вазифадор аст, ки ҷавоб ё раддия чоп кунад. Агар идораи воситаи ахбор ба дурустии фактҳои дар маводи чопшуда эътимод дошта бошад, пас ҳуқуқ дорад чоп кардани ҷавоб ё раддияро рад кунад. Агар масъалаи баҳсталаб бо роҳи то суд ҳаллу фасл карда нашавад, он гоҳ шахси ҷабрдида ҳуқуқ дорад ба суд муроҷиат намояд.

Дар баробари талабот оид ба ҳимояи ҳуқуқҳои шахсии ғайримолумулкӣ, маъмулан, талабот дар бораи аз гунаҳкор рӯёндани ҷуброни зиёни маънавӣ (моддаҳои 171, 1115 КГ ҶТ, моддаи 38 қонун дар бораи матбуот) пешбинӣ гаштааст. Донистани меъёрҳои асосии қонунгузории амалкунанда барои дар суд худро муҳофизат намудан ба журналист зарур мебошад.

Акнун мафҳумҳоро аниқ мекунем.

Журналистон бояд дар хотир дошта бошанд, ки дар қонунгузории ҷиноӣ ва гражданӣ ҳуқуқҳои шахсии ғайримолумулкӣ — шаъну шараф, эътибори корӣ ҳимоя карда мешаванд. Усули вайрон кардани ҳуқуқҳои мазкур паҳн кардани маълумот мебошад, аз он ҷумла аз тариқи воситаҳои ахбори омма. Паҳн кардани маълумот бояд ба воқеият рост наомада, хосияти пастзананда дошта бошад.

Маълумоти пастзананда чӣ маъно дорад?

Маълумоти пастзананда — маълумоте аст, ки ба ҳақиқат рост наомада, шаъну шарафи шаҳрвандро дар назари аҳли ҷомеа ё аъзои алоҳидаи он аз нигоҳи риояи қонунҳо ва асли ахлоқи ҷомеа паст карда нишон медиҳад.

Ба таври саҳеҳ дар хотир доштан зарур аст, ки маълумот чист?

Таҳти мафҳуми маълумот тасдиқи факт фаҳмида мешавад. Таҳти мафҳуми факт бошад ягон воқеи рӯйдодаи ҳақиқӣ, ҳодиса, яъне он чизе, ки дар ҳақиқат ба амал омадааст, ба амал меояд, мавҷуд аст фаҳмида мешавад.

Баҳои умумии рафтор, симои ахлоқӣ ва эътибори кории шахс (масалан, даъвои навъи «шаҳрванд N – ҷинояткор, ё бадахлоқ ва ғайра) ҳам маълумоти пастзананда ҳисоб карда мешавад. Вале маълумот агар андешаи баҳодиҳӣ дошта, дар заминаи фактҳои мушаххаси ба фаъолияти шахс алоқаманд сохта шуда бошад, он гоҳ пастзананда дониста намешавад. Чунин баҳодиҳӣ эътимоди ботинии ҳар як одам аст. Марзи байни пастзанӣ ва андешаи баҳодиҳӣ, ки барои он ҷазо муқаррар нашудааст, ниҳоят нозук аст. Барои судя меъёри қонун дастур барои фаъолият мебошад, аз ин рӯ вазифаи журналист аз он иборат аст, ки дар суд исбот намояд, ки аз ҳуқуқ барои озодии андеша ва баён истифода бурдааст, вале муаллифи даъворо паст назадааст. Бо ин мақсад дар хотир доштан зарур аст:

Андешаҳо, баҳодиҳие, ки асоси мушаххаси фактӣ надоранд, ҳақиқӣ ё бардурӯғ дониста намешаванд. Журналистро барои баёни андеша, мавқеи шаҳрвандӣ, танқид, андешаи баҳодиҳӣ ҷазо додан ғайриқонунӣ мебошад. Андешаи худ ё андешаи касбӣ доштан, мавқеи шаҳрвандӣ доштану тибқи эътимоди ботинии худ чизеро ё касеро баҳо додан ҳуқуқи қонунии ҳар як одам аст.

Шароитеро, ки ҳангоми онҳо ҷавобгарӣ ба амал меояд, ҷамъбаст мекунем. Дар ҳолати мавҷуд набудани ақаллан яке аз шартҳо ҷавобгарии гражданию ҷиноятӣ ба амал намеояд.

1. Маълумот паҳн карда шудааст. Паҳн кардани маълумоти пастзанандаи шаъну шараф ва эътибори кории шаҳрванд ё шахси ҳуқуқӣ чунин маъно дорад, ки хабар дар матбуот чоп шуда, ба воситаи телевизион ва радио ё дар дигар воситаҳои ахбор шунавонда, инчунин ба таври шифоҳӣ, ақаллан ба як нафар паҳн карда шудааст. Ба шахсе, ки сухан дар бораи вай меравад, расондани хабари пастзананда паҳн кардани хабар дониста намешавад.

2. На андеша ва ақида, балки маҳз маълумот паҳн карда шудааст. Тибқи кодексҳои гражданӣ ва ҷиноятӣ ҷавобгарӣ замоне фаро мерасад, ки маълумоти бардурӯғ паҳн карда шуда бошад, на андеша, мулоҳизаи баҳодиҳӣ ва нуқтаи назар.

3. Маълумоти паҳнкарда нодуруст аст, яъне ба ҳақиқат рост намеояд. Дар ин маврид дар бораи паҳн кардани иттилоот дар бораи фактҳое сухан гуфтан зарур аст, ки онҳоро санҷидан мумкин аст, яъне дар воқеъ ба амал омадани онҳоро исбот кардан мумкин аст ё не. Журналист агар фактҳои хосияти манфӣ доштаро баён карда бошаду, вале онҳо дар ҳақиқат вуҷуд надошта бошанд, пас барои ин амал шахс ба ҷавобгарӣ кашида мешавад.

4. Маълумоти бардурӯғи паҳнкардашуда шаъну шараф ва эътибори кориро паст мезананд.

Паст задани шаъну шараф ва эътибори корӣ ба таври маъмулӣ чунин фаҳмида мешавад, ки шахс шарманда карда шудааст. Агар маълумоти пастзананда бардурӯғ бошаду, вале одамро паст назанад (фарз кардем, бардурӯғ вай мукофот гирифт гуфта бошанд) барои ин амал журналистро ҷавобгар намекунанд.

Аз рӯйи мафҳумҳои дар боло нишондодашуда хулоса кардан мумкин аст, ки журналист вазифадор аст маълумоти бардурӯғ ва пастзанандаи шахс паҳн накунад ё исбот кунад, ки маълумоти пешниҳодкардааш ҳаққонӣ аст ва он боиси паст задани нафаре намегардад.

Таҷрибаи судӣ дар Тоҷикистон нишон медиҳад, ки барои зиёни маънавӣ ҳарчи бештар маблағҳои ҳангуфт талаб карда мешаванд, ки онҳо амалан нашрияҳои хурдро муфлис карда, журналистон қудрати пардохт кардани чунин зиёни маънавиро надоранд.

Моддаи 171 КГ ҶТ ва қарори Пленуми Суди Олии ҶТ аз 4 июни соли 1992 №8 ҷуброни зиёни маънавиро пешбинӣ менамоянд, вале дар онҳо маънои зиёни маънавӣ ва чиро зиёни маънавӣ номидан ба таври муфассал шарҳ дода нашудааст. Аз ҳамин ҷо чунин хулоса кардан мумкин аст, ки таҳти зиёни маънавӣ ранҷи маънавӣ ё ҷисмониеро мефаҳманд, ки шаҳрванд дар натиҷаи нақз ё маҳрум шудан аз ҳуқуқ ва боигариҳои шахсии ғайримолумулкӣ дидадааст.

Ба боигариҳое, ки ба одам аз рӯзи аввали таваллудаш тааллуқ доранд – ҳаёт, саломатӣ, шану шараф, озодӣ, дахлнопазирии шахс, ба ҳуқуқ бошад – ҳуқуқ ба дахлнопазирии манзили зист ё моликият, ҳуқуқ ба сирри оилавӣ, сирри гуфтугӯҳои телефонӣ ва мукотиба, ҳуқуқ ба расм, ҳуқуқи муаллифӣ, ҳуқуқ ба дастрас кардани иттилои дуруст ва ҳуқуқҳои дигар дохил мешаванд. Дар ҳолати нақз шудани ҳуқуқҳои номбаршуда ва талаб кардани ҷуброни зиёни маънавӣ даъвогар бояд ранҷу азоби кашидаашро исбот кунад, дараҷаи вазнинии чунин ранҷу азобро тасдиқ созад.

Ҳоло дар судҳо аксар вақт исбот талаб намекунанд ва бо ҳамин восита меъёрҳои Кодекси Гражданиии Ҷумҳурии Тоҷикистонро вайрон мекунанд. Дар натиҷа дар бораи ҷуброни маблағи талабкардаи даъвогар ба таври тахминӣ ҳукм карда мешавад. Дар суд талаб кардан зарур аст, ки оқибатҳои зиёни маънавӣ исбот карда шаванд, зеро танҳо бо ҳамин роҳ андозаи маблағи зиёни маънавиро ба таври объективӣ, мантиқӣ ва боадолатона муқаррар кардан мумкин аст (моддаи 1116 КГ ҶТ).

Дар таҷриба ҳангоми баррасӣ кардани парвандаҳои шаҳрвандӣ оид ба ҳимояи шаъну шараф ва эътибори корӣ даъвогар ба суд бо маводи чопшуда ҳозир мешавад ва онро судя аксар вақт ҳамчун исботи охирини айби журналист арзёбӣ мекунад. Маъмулан даъвогар маводро пешниҳод карда ва дар бораи хафагии худ чанд сухан гуфта, минбаъд дар ҷараёни мурофиа хомӯш мешинад, журналист-ҷавобдиҳанда бошад бегуноҳии худро исбот карданӣ мешавад. Вале қонун даъвогарро вазифадор кардааст, ки нақз шудани ҳуқуқҳояшро, то кадом андоза зиёни маънавӣ расонда шудан ва барои чӣ ӯ маҳз ҳамон маблағ талаб карданро исбот намояд. Аз ин рӯ, журналист дар мурофиаи судӣ бояд талаб кунад, ки даъвогар:

— ба таври мушаххас кадом ранҷу азияти маънавӣ ва ҷисмониро вай эҳсос кардааст ва даъвои вай бо кадом далелҳо тасдиқ карда мешаванд (ҳар як ҳолат бояд исбот – ҳуҷҷат, маълумотнома ва ғайра дошта бошад).

— исбот намояд, ки вай маҳз дар натиҷаи чоп шудани мавод ранҷу азият кашидааст.

— исбот кунад, ки ҷуброни одилонаи маънавиро талаб дорад ва ба воситаи гирифтани даромади чандсолааш аз ҳисоби ВАО ва муаллиф бой шуданӣ нест.

Ҷавобгарон дар навбати худ бояд ба суд тавозун ва дигар ҳуҷҷатҳои исботкунандаи вазъи молиявии идораи воситаи ахбор ва вазъи моддии муаллифро (масалан маълумотнома дар бораи музди меҳнат) пешниҳод кунанд, то ин ки аз онҳо маълум карда шавад, ки ситондани маблағи калони ҷуброни зиёни маънавӣ ногузир ба муфлисшавии идораи воситаи ахбор оварда мерасонад, муаллиф бошад барои иҷро накардани қарори суд ба ҷавобгарии ҷиноятӣ кашида мешавад.

Судҳо бояд ҳамаи шароити мазкурро ба эътибор гиранд ва маблағи ҷуброни зиёни маънавӣ набояд ба нобуд гаштани ВАО мусоидат кунад.

Вақтҳои охир даъвоҳо оид ба ҳимояи шаъну шарафи шахсони ҳуқуқӣ «анъана» шудааст.

Қонун ба шахси ҳуқуқӣ иҷозат медиҳад, ки ҷуброни зарари маънавӣ талаб кунад. Вале табиати ҳуқуқии он аз зиёни маънавии ба шаҳрванд расондашуда фарқ дорад. Зиёни маънавие, ки шаҳрванд мебинад – ин ранҷу азоби маънавӣ мебошад. Шахси ҳуқуқӣ бошад мақоми ҳуқуқии ғайришахсӣ дошта, ба монанди одам азобу ранҷ намекашад. Дар қонунгузорӣ инчунин меъёре мавҷуд нест, ки бинобар ранҷу азоби маънавӣ ва ҷисмонии кашидани корманд, шахсони мансабдор ё муассисони шахси ҳуқуқӣ, шахси ҳуқуқӣ зарари маънавӣ дидааст.

Амалан, ба шахси ҳуқуқӣ дар ҳолати паст задани эътибори кории он зиёни маънавӣ расондан мумкин аст. Дар чунин ҳолат ташкилот бояд факти тағйир ёфтани муносибати аҳли ҷомеа (мизоҷон, шарикон ва ғайра) ба он ва зарари воқеии дар натиҷаи нақзи ҳуқуқи ғайримолумулкӣ расидаро исбот кунад. Яъне шахси ҳуқуқӣ нисбат ба шаҳрванд наметавонад андозаи товони зиёни маънавиро муқаррар намояд, балки танҳо метавонад андозаи зарари баъди чоп шудани мавод расидаро (ҳисоби саҳеҳи молиявӣ) исбот кунад. Мутобиқан, журналист ҳуқуқ дорад, ки ба суд пешниҳод намудани чунин далелҳоро талаб кунад.

Шарҳи боло, албатта, масоили ҳуқуқии тартиби касбии журналистон ва баррасии парвандаҳои судиро пурра фаро намегирад, бо вуҷуди он асоси ҳуқуқие аст, ки онро журналист бояд донад.

4. Конститутсия ва қонунгузории амалкунандаи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шаҳрвандон ва шахсони ҳуқуқӣ барои ҳимояи шаъну шараф ва эътибори кориашон муроҷиат кардан ба судро кафолат додааст ва аксар аз ин ҳуқуқ истифода мебаранд. Таҳлили даъвоҳои ба суд расидаи дар мониторинги АМВАОМТ сабтшуда нишон медиҳанд, ки як қисми даъвоҳо беасос ва беадолатона мебошанд, вале бо вуҷуди он суд вазифадор аст, ки ҳар як даъворо қабул ва баррасӣ намояд. Ҳадафи чунин даъвоҳо ҳар чӣ ки набошад, журналист бояд барои дар суд ҳимоя кардани худ омода бошад. Фаромӯш кардан лозим нест, ки журналист ҳам дар марҳилаи то суд, ҳам дар марҳилаи суд бояд ба ҳимоя кардани худ аз айбҳои ба вай пешниҳодшуда омода бошад. Акнун чанд тавсияи соддаеро пешниҳод мекунем, ки ба журналистон кӯмак мерасонанд:

— бо худ ҳуҷҷати журналистӣ дошта бошед, агар зарур шавад супориши идораи воситаи ахборро ҳам бо худ гиред. Ин чиз барои он зарур аст, ки журналист вақти ҷамъ овардани мавод барои мақолааш ҳуқуқашро барои ҷустуҷӯ кардани иттилоотро пурра татбиқ карда тавонад;

— шаҳодатномаи хизматии нодуруст мураттабшуда ё мӯҳлаташ гузашта метавонад боиси он гардад, ки сарчашма аз додани ахбор саркашӣ кунад ва ин ҳолат боиси барҳадар сарф шудани вақти пурқиммат гардад;

— кор кардан бо сарчашмаҳои асосӣ ва дигар манбаъҳои алтернативӣ. Кор бо манбаъҳо имконият медиҳад, ки иттилои саҳеҳ ба даст оред (ҳуҷҷатҳои расмӣ, маводи маълумотӣ, ҷавобҳо ба пурсишҳо, бойгониҳои кино ва расмҳо ва ғайра). Агар манбаи аввалин шаҳрванд бошад, пас ба эътибор гирифтан зарур аст, ки ба журналист иттилое пешниҳод гаштааст, ки танҳо барои истифодабарии шахсӣ пешбинӣ шудааст ва он дар асоси маълумот ва фактҳо сохта нашудааст. Тасдиқи чунин маводро талаб кардан зарур аст. Сарчашмаҳои алтернативӣ, масалан, Интернет, барои васеъ шудани ҷустуҷӯйи иттилои ба журналист зарур кӯмак мерасонанд;

— сарчашмаҳои иттилоъро такроран санҷидан зарур аст. Иттилоъ тибқи табиати худ вобаста ба сарчашма хосияти таҳриф шудан дорад. Журналистон дар навбати худ баъзан бо сабаби беэҳтиётӣ, шитобкорӣ ё эътимод ба ягон сарчашма иттилои пешниҳодшударо саҳеҳ мепиндоранд. Маҳз чунин муносибат аз тарафи журналистон метавонад сабаби ба амал омадани даъво дар бораи ҳимояи шаъну шараф ва эътибори корӣ гардад. Илова бар ин, ҳуқуқи бори дигар санҷидани иттилоъ ва ӯҳдадорӣ оид ба паҳн накардани маълумоти пастзананда дар қонуни матбуот низ оварда шудааст. Такроран санҷидани маълумоти фактдор имконият медиҳад, ки даъвои имконпазир аз болои журналист пешгирӣ карда шавад;

— фактҳоро аз андеша, мулоҳиза, баҳо фарқ кардан зарур аст. Мақолаи «ҳангомадор» ҳамеша сабаби аз болои журналист ба суд даъво пеш овардани қаҳрамонони мақола мегарданд. Аз ин рӯ, маводро ба чоп омода карда, журналист бояд барои исбот кардани саҳеҳии фактҳои дар он овардашуда омода бошад. Фаромӯш накунед, ки масъулият барои маълумоти носаҳеҳи пастзананда танҳо нисбат ба фактҳои паҳнкардашуда шурӯъ мешавад. Барои андешаҳо, баҳо, нуқтаи назар суд намекунанд ва ҳуқуқи ифода кардани онҳоро Конститутсия ба ҳар як шаҳрванд кафолат додааст;

— аз диктофон истифода бурдан. Журналист ҳамеша наметавонад иттилои аз дасти аввал гирифтаашро пурра нависад, бо ҳамин сабаб онро ба таври мухтасар менависад. Қайдҳояшро кушода, журналист метавонад камбудиҳои гуногунро дар он пайдо кунад, барои такроран санҷидани иттилоъ бошад имконият надорад. Чунин ҳолат метавонад, масалан, вақте ба амал ояд, ки журналист ба ноҳияҳои дурдаст, чарогоҳҳо ва ғайра сафар мекунад. Сабти диктофонӣ ба журналист барои таҳлил намудани иттилои дастраскарда, такроран санҷидани ҷойҳои шубҳаноки он имконият медиҳад. Дар суд ҳамеша ба сабти диктофонӣ ҳамчун ба сарчашмаи сабтшудаи иттилоот такя кардан мумкин аст;

— бойгонӣ доштан. Дар ҳолати ба амал омадани вазъи баҳсталаб оид ба маводи навакак чопшуда мавҷуд будани бойгонӣ ба журналист кӯмак мерасонад, ки ҳар ҳуҷҷати дилхоҳро бардошта, ҷараёни ҷамъ овардани иттилоъро дар ҳар марҳилаи дилхоҳи омодасозии мавод пайгирӣ намояд;

— ба ҳуқуқшиносон барои машварат муроҷиат кардан. Донишҳои журналист пурра донистани ҳуқуқро дар назар надорад. Қонунгузорӣ доманвасеъ аст, баъзан он ба таври нофаҳмо навишта шудааст. Аз ин рӯ, масалан, барои фаҳмидани ҳуқуқи мурофиавӣ кӯмаки ҳуқуқшинос зарур аст.

Дар ин мақола мо ба таври мухтасар намудҳои нақзи ҳуқуқҳо, мафҳумҳои асосии онҳо ва баъзе тавсияҳо ба журналистонро ифода кардем. Умедворем, ки шумо онҳоро ба хотир мегиред ва кӯшиш менамоед, ки ҳолатҳоеро пешгирӣ мекунед, ки барои онҳо дар назди қонун ҷавоб додан зарур мешавад.

Дар хотима ибораеро хотиррасон мекунем, ки бояд онро фаромӯш накунед: надонистани қонун шуморо аз масъулият озод намекунад.

Декриминализатсияи таҳқир ва тӯҳмат (диффаматсия) — қадами муҳим дар ташаккули озодии сухан

Иноятов И., адвокат, коршиноси соҳаи ВАО

Воситаҳои ахбори омма қувваи пешбарандаи итилоотӣ ва тарғиботии ҷомеа буда, нақши онҳо дар раванди инкишоф ва пешравии ҷомеаи гражданӣ хеле калон аст. Озодии сухан яке аз стандартҳои муҳими ҳуқуқии байналхалқӣ буда, он озодии ақида ва андеша, ҳуқуқи озодона сухан гуфтан, гуногунандешӣ ва нораво будани таъқиб барои танқидро кафолат медиҳад. Дар моддаи 30 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳуқуқи ҳар шахс ба озодии сухан, манъ будани сензура ва таъқиб барои танқид кафолат дода шудааст. Дар моддаи 19 Паймони байналхалқӣ дар бораи ҳуқуқхои гражданӣ ва сиёсии шаҳрвандон ҳуқуқи озодона баён кардани ақида пешбинӣ гардидааст.

Масъалаи декриминализатсияи таҳқир ва тӯҳмат (диффоматсия) мавзӯи муҳими ҳуқуқӣ буда, бевосита ба раванди инкишофи озодии сухан алоқаманд аст. Ман фикр мекунам, ки яке аз қадамҳои муҳими ташаккули озодии сухан ин декриминализатсияи таҳқир ва тӯҳмат мебошад. Ба масъалаи декриминализатсияи таҳқир ва тӯҳмат (диффаматсия) зарур аст, ки аз нуқтаи назари алоқамандии ин масъала бо озодии сухан ва фаъолияти журналистӣ назар афканем. Декриминализатсияи таҳқир ва тӯҳмат (диффаматсия) ҳеч гоҳ мазмуни пурра аз ҷавобгарии ҳуқуқӣ дур карданро барои таҳқир ва тӯҳмат (диффаматсия) надорад. Мазмуни ҳақиқии декриминализатсияи таҳқир ва тӯҳмат (диффаматсия) дар он ифода меёбад, ки барои таҳқир ва тӯҳмат бояд, ки танҳо ҷавобгарии ҳуқуқии гражданӣ пешбинӣ шуда бошад ва ҷавобгарии ҳуқуқии ҷиноятӣ барои таҳқир ва тӯҳмат (диффаматсия) истисно карда шавад. Худи мафҳуми «диффаматсия» низ аз калимаи лотинӣ буда, мазмуни «пастзананда»-ро дорад (зимнан дар ин мавзӯъ «маълумоти бардуруғи пастзананда». Хуб, декриминализатсияи таҳқир ва тӯҳмат (диффаматсия) ба воситаҳои ахбори омма чӣ медиҳад ?

Якум, дар натиҷаи декриминализатсияи таҳқир ва тӯҳмат, имконияти пурра амалӣ гардидани меъёрҳои ҳуқуқии конститутсионии озодии сухан хеле меафзояд. Дар сурати аз Кодекси ҷиноятӣ хориҷ намудани моддаҳои дахлдор оиди таҳқир ва тӯҳмат ва муқаррар намудани танҳо ҷавобгарии ҳуқуқии гражданӣ, таъсиррасонии ҳуқуқии — ҷиноӣ ба воситаҳои ахбори омма аз байн меравад, шароити мусоиди ҳуқуқӣ фароҳам оварда мешавад, ки баҳсҳо оиди диффоматсия дар доираи мурофиаи ҳуқуқии гражданӣ мувофиқи принсипҳои баробарҳуқуқии тарафҳо ва мубоҳисавӣ будани мурофиаи судӣ дида баромада шаванд.

Дуюм, дар натиҷаи декриминализатсияи таҳқир ва тӯҳмат усулҳои аз тарафи шахсони алоҳида маҳдуд кардани озодии сухан аз байн меравад ва ҳолатҳои фишор овардан ба рӯзноманигорон, маҳдуд кардани фаъолияти касбии рӯзноманигорон хеле кам мешаванд. Шахсони алоҳидаи мансабдор наметавонанд, ки бо истифода аз моддаҳои ҷиноии таҳқир ва тӯҳмат ба раванди инкишофи озодии сухан таъсир расонанд. Ҳамчунон, шахсони алоҳидаи мансабдор наметавонанд камбудиҳои касбиву кории худро пинҳон намоянд, наметавонанд садди роҳи танқид шаванд.

Сеюм, дар натиҷаи декриминализатсияи таҳқир ва тӯҳмат ҳолатҳои «таъсирасонӣ» ба воситаҳои ахбори омма ва намояндагони онҳо хеле кам мешавад. Таҷрибаи чанд соли охир нишон медиҳад, ки журналистон дар асоси меъёрҳои «озодии сухан» амал намуда, шахсони алоҳидаро зери танқид қарор медиҳанд. Шахсони мансабдор бошанд танқидро ҳамчун таҳқир қабул намуда, талаби ба ҷавобгарии ҷиноятӣ кашидани журналистонро мекунанд. Ва дар баъзе мавридҳо моддаҳои қонунгузории ҷиноӣ ба шахсони алоҳида ҳимояи махсусро кафолат медиҳанд ва эшон дар асоси ин муқаррарот ба ҷавобгарии ҷиноятӣ кашидани рӯзноманигоронро талаб менамоянд, ки ин ҳолат, ба андешаи мо, ба раванди озодии сухан таъсири манфӣ мерасонад.

Чаҳорум, дар натиҷаи декриминализатсияи таҳқир ва тӯҳмат маводҳои танқидию таҳлилӣ дар воситаҳои ахбори омма зиёд мешаванд, гуногунандешии ҷамъиятӣ афзун мегардад ва ин боиси он шуда метавонад, ки барои мубориза бо ҳуқуқвайронкуниҳои ҳарактери коррупсионидошта мусоидат намояд. Дар ин маврид, зарур аст қайд намоям, ки Фармони Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон таҳти № 622 аз 07 феврали соли 2009 «Дар бораи вокуниши шахсони мансабдор ба маводҳои танқидӣ ва таҳлилӣ дар воситаҳои ахбори омма» саривақтӣ буда, барои амалӣ гардидани меъёрҳои ҳуқуқии конститутсионии озодии сухан мусоидат менамоянд.

Панҷум, дар натиҷаи декриминализатсияи таҳқир ва тӯҳмат, баҳсҳои диффаматсия танҳо дар мурофиаи кушоди судии — гражданӣ баррасӣ гардида, имконияти ба амал баровардани адолати судӣ хеле инкишоф меёбад. Дар ин ҷой бо маврид аст аз парвандаҳои ҷиноятии нисбати рӯзноманигорон Мухтор Боқизода, Ҷумъа Толибов, Саида Қурбонова, Фарангис Набиева, Муҳайё Нозимова ва дигарон ёдрас намоем. Хурсандиовар он аст, ки имрӯз дар кишварамон парвандаҳои ҷиноятӣ оиди таҳқир ва тӯҳмат (диффаматсия) нисбати намояндагони васоити ахбори омма ниҳоят кам мебошанд. Таҳлилҳо нишон медиҳанд, ки ҳангоми ба миён омадани баҳсҳо вобаста ба диффаматсия, ҷабрдидагон бештар бо даъвои гражданӣ ба суд муроҷиат менамоянд ва ҳолатҳои бо ариза муроҷиат намудан оиди оғози парвандаи ҷиноятӣ хеле кам аст. Ин ҳолат, худ шаҳодати он аст, ки аллакай дар ҷомеаи мо тафакури декриминализатсияи таҳқир ва тӯҳмат (диффаматсия) воқеан ба миён омадааст.

Шашум, дар натиҷаи декриминализатсияи таҳқир ва тӯҳмат, ҳолатҳои аз озодӣ маҳрум кардани журналистон барои диффаматсия аз байн меравад. Ба андешаи ман, ҳамчунон, зарур аст, ки дар давраи гузариш ва муҳокимаи ин масъала, ба судҳои кишвар тавсия дода шавад, ки аз баровардани ҳукмҳои маҳрум сохтан аз озодӣ барои таҳқир ва тӯҳмат (диффаматсия) нисбати журналистон худдорӣ намоянд. Бар замми ин, Суди Олиро зарур аст, ки таҷрибаи баррасии парвандаҳоро оиди ҳимояи шаъну шараф, эътибори корӣ ва парвандаҳои ҷиноятии оиди таҳқир ва тӯҳматро бо иштироки намояндагони воситаҳои ахбори омма мавриди омӯзиш ва таҳлил қарор диҳад. Муқаррароти Қарори Пленуми Суди Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи таҷрибаи аз тарафи судҳо баррасӣ кардани парвандаҳо оиди ҳимояи шаъну шараф, эътибори корӣ бо иштироки шаҳрвандон ва ташкилотҳо» тахти № 8 аз 04.06.1992 ба талаботи қонунгузории амалкунанда ҷавобгӯй набуда, вале дар амалия мавриди истифода қарор гирифта истодааст.

Ҳафтум, дар натиҷаи декриминализатсияи таҳқир ва тӯҳмат, мартабаи байналхалқии Тоҷикистон боз ҳам баландтар мегардад. Таҷрибаи ҷаҳонӣ нишон медиҳад, ки давлатҳои ҳуқуқбунёд, ки мақсади онҳо бунёди ҷомеаи гражданӣ мебошад, ба ин мавзӯъ аҳамияти муҳим дода, ҳатто қисме аз ин давлатҳо дар ин самт ба пешравиҳои ҷиддӣ ноил гардидаанд. Чунончи, қисми зиёди давлатҳои Аврупо, инчунин Украина, Молдова, Гурҷистон, Озарбойҷон аллакай аз қонунгузории худ ҷавобгарии ҷиноятиро барои таҳқир ва тӯҳмат хориҷ намуда, дар ин кишварҳо диффаматсия ҳамчун баҳси гражданӣ танҳо дар мурофиаи судии гражданӣ баррасӣ карда мешавад.

Ҳаштум, чи тавре, ки аз мазмуни моддаи 19 Паймони байналхалқӣ дар бораи ҳуқуқҳои гражданӣ ва сиёсии шаҳрвандон бармеояд, озодии сухан дар баробари имкониятҳои васеъ, инчунин масъулиятҳоро низ пешбинӣ менамояд. Аз ин рӯ, ман фикр мекунам, ки дар баробари декриминализатсияи таҳқир ва тӯҳмат, зарур аст, ки меъёрҳои ҳуқуқии граждании ҳимояи шаъну шараф ва эътибори корӣ аз нав мавриди баррасӣ қарор дода шаванд ва зарур аст, ки намудҳои ҷавобгарии ҳуқуқии граждании моддӣ барои паст задани шаъну шараф, таҳқир ва тӯҳмат пурзӯртар карда шаванд, аз ҷумла дар конунгузории амалкунандаи гражданӣ барои диффаматсия ҷаримаҳои молумулкӣ, масъулияти моддӣ пешбинӣ карда шаванд. Ман фикр мекунам, ки барои диффаматсия ҷавобгарии молумулкии журналист аз ҷазои ҷиноятӣ дида хело ҳам авлотар ва таъсирбахштар аст, зеро, ки дар мавриди пардохт кардани маблағи пулӣ журналист масъулияти калони моддиро дарк карда метавонад.

Албатта, декриминализатсияи таҳқир ва тӯҳмат наметавонад, ки ҳамаи мушкилоти воситаҳои ахбори оммаро ҳал намояд, вале он метавонад қадами муҳим дар ташаккули озодии сухан гардида, барои ба миён омадани воситаҳои ахбори вокеан ҳам мустақил мусоидат намояд. Бешубҳа, шояд баъзеҳо чунин андеша доранд, ки ҷомеаи мо ҳанӯз ба чунин навовариҳои ҳуқуқӣ тайёр нест, аммо ман фикр мекунам, ки ин масъалаи як ва ё дурӯза нест, аз ин рӯ зарур аст, ки маъракаи омӯзиш ва таҳлили масъалаи декриминализатсияи таҳқир ва тӯҳмат (диффаматсия) оғоз карда шавад, таҳқиқотҳои ҳуқуқӣ, оморӣ гузаронида шаванд, таҷрибаи амалӣ таҳлил карда шавад.

Мо итминони комил дорем, ки меъёрҳои ҳуқуқии озодии сухан нисбат ба меъёрҳои ҳуқуқии таҳқир ва тӯҳмат (диффаматсия) бояд, ки бартарият дошта бошанд. Ҳуқуқ ба озодии сухан бояд, ки пурмасъулиятона ба амал бароварда шавад ва тавозуни зарурии озодии сухан ва масъулияти амалӣ гардонидани он нигоҳ дошта шавад.

ҚАРОРИ №8 ПЛЕНУМИ СУДИ ОЛИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН
4 июни соли 1992, ш. Душанбе

Дар бораи таҷрибаи истифодабари қонунгузорӣ оид ба парвандаҳо дар бораи ҳимояи шаъну шараф ва эътибори шаҳрвандон ва ташкилотҳо аз тарафи судҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон

Қонунгузории амалкунанда ҳуқуқ ба ҳимояи судӣ аз сӯиқасд ба шаъну шараф ва эътиборро кафолат додааст.

Тибқи моддаи 7 КГ Ҷумҳурии Тоҷикистон шаҳрванд ё ташкилот ҳуқуқ доранд ба воситаи суд рад намудани маълумоти пасткунандаи шаъну шараф ва эътиборашонро талаб кунанд, агар паҳнкунандаи чунин маълумот дурустии онҳоро исбот накунад.

Омӯзиш ва хулосаи таҷрибаи судӣ оид ба парвандаҳо дар бораи рад кардани маълумоти паҳнкардашудае, ки шаъну шараф ва эътиборро паст мекунанд, нишон дод, ки дар таҷрибаи судҳо оид ба баррасӣ кардани парвандаҳои ҷудогонаи навъи мазкур ҳангоми истифодаи меъёрҳои моддӣ ва мурофиавӣ камбудиҳо ҷой доранд.

Аз он ҷумла, ҳангоми муайян кардани масъалаҳои зерин ба хато роҳ дода мешавад: баҳсҳои тобеъи судҳо оид ба ҳимояи шаъну шараф ва эътибор; одамони иштирокчии парвандаҳои гурӯҳи мазкур; усулҳои рад кардани маълумоти пасткунанда; андозаи маблағи товони зиёни маънавӣ (ғайримолумулкӣ); вокуниш ба маълумоти паҳншудаи пасткунанда; ситондани боҷи давлатӣ ва хароҷоти дигари судӣ ва ғайраҳо.

Бо мақсади истифодабарии дурусти қонунгузорӣ Пленуми Суди Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон,

ҚАРОР МЕКУНАД:

1. Суд диққаташро ба он равона созад, ки тибқи мӯҳтавои моддаи 7 КГ Ҷумҳурии Тоҷикистон парвандаҳое тобеъи он мебошанд, ки онҳо аз рӯи аризаҳои даъвогии шаҳрвандон ва ташкилотҳо дар бораи рад кардани маълумоти паҳншуда оғоз шуда, ба андешаи даъвогарон маълумоти мазкур шаъну шараф ва эътиборашонро паст мекунанд. Чунин парвандаҳо, агар ҳатто маълумоти ба таври объективона паҳншуда шаъну шараф ва эътибори шаҳрванд ва ташкилоти аризаи даъвогӣ пешниҳодкардаро паст накунад ҳам, тобеъи суд мебошанд.

Бо ҳамин сабаб ҳангоми баррасӣ намудани чунин парвандаҳо ба судҳо зарур аст, ки паҳн шудани маълумотро ба таври пурра муайян кунанд. Дар бораи раддияе, ки даъвогар талаб намудааст: оё онҳо шаъну шараф ва эътибори шаҳрванд ва ташкилотро паст мекунанд, оё маълумоти мазкур дуруст мебошанд.

2. Дар матбуот чоп кардан, ба воситаи радио, телевизион хабар додан паҳн кардани маълумоти пасткунандаи шаъну шараф ва эътибори шаҳрванд ё ташкилот эътироф карда мешавад. Бо истифодаи дигар воситаҳои ахбори омма – баёнот, дар тавсифномаҳои судӣ, тавсияномаҳо, мактубҳо, суханрониҳои оммавӣ, изҳороти ба шахсони мансабдор нигарондашуда, ё хабарҳои дигар, аз ҷумла дар шакли шифоҳӣ ба чанд нафар одам ё ақаллан як нафар одам низ паҳн кардани маълумот эътироф мешавад. Танҳо ба одаме, ки хабар ба вай тааллуқ дорад, хабар додан паҳн кардани маълумот эътироф намешавад.

3. Маълумоте пасткунанда мебошад, ки шаъну шараф ва эътибори шаҳрванд ё ташкилоти алоҳидаро дар назди афкори ҷамъиятӣ аз назари риояи қонунҳо, принсипҳои ахлоқии ҷамъият (масалан, дар бораи содир намудани амали беинсофона, рафтори ношоиста дар коллективи меҳнатӣ, дар оила; маълумоти пасткунандаи фаъолияти истеҳсолию хоҷагидорӣ, эътибор ва ғайра) паст нишон медиҳанд. Дар баробари он, даъвоҳо оид ба рад кардани маълумоти дуруст, танқиди камбудиҳои кор, рафтор дар маҳалли ҷамъиятӣ, коллектив, ҳаёт асоснок эътироф карда намешаванд.

4. Судяҳо ҳуқуқ надоранд, ки чунин аризаҳои даъвогиро қабул накунанд, суд бошад наметавонад бо ишора ба он, ки масъалаи чоп шудани маълумоти пасткунанда дар маҷлиси коллективи меҳнатӣ муҳокима шудааст ва маълумоти чопшуда дуруст дониста шудааст, истеҳсолоти парвандаро қатъ кунад.

5. Талабот дар бораи рад кардани маълумоте, ки барои аз болои он шикоят кардан қонун тартиби муайянро пешбинӣ намудааст, дар суд баррасӣ карда намешаванд. Аз он ҷумла, маълумоте, ки дар қарорҳо ва ҳалномаҳои судӣ, қарорҳои мақомоти тафтишотӣ, қарорҳои судҳои рафиқона, дигар ҳуҷҷатҳои расмӣ, даъвое, ки ба сабабҳои дар фармон навишташуда оиди аз кор озод кардани шаҳрванд дахл надорад (масалан, дар бораи ислоҳ намудани қайдҳои дар суратмаҷлис навишташудаи суханронии вай) ва ғайра низ дар суд баррасӣ карда намешаванд.

Баҳсҳои вобаста ба баҳо додани асарҳои илмӣ ё ба қарор дар бораи ғайри қобили амал будани корманд, рад кардани сабабҳои дар фармон навишташудаи аз кор озод кардан тибқи тартиби пешбининамудаи моддаи 7 КГ баррасӣ карда намешаванд. Вале, агар баҳо ё қарор бо далелҳое асоснок карда шуда бошад, ки дар байни онҳо маълумоти пасткунандаи шаъну шараф ва эътибори муаллиф, ё корманд мавҷуд бошад, пас вай ҳуқуқ дорад тибқи тартиби муқаррарнамудаи моддаи 7 КГ рад намудани чунин маълумотро талаб кунад. Дар баробари ин худи баҳои асари илмӣ ё мӯҳтавои қарор дар бораи ғайри қобили амал будани кормандро суд баррасӣ намекунад, танҳо масъалаи маълумоте ҳаллу фасл карда мешавад, ки рад намудани онҳо талаб карда шудааст. Агар фармон дар бораи аз кор озод кардан дорои маълумоти пасткунандаи шаъну шараф ва эътибори шаҳрванд бошад ва ҳангоми баррасӣ намудани баҳси меҳнатӣ суд ба дурустии онҳо ишора накарда бошад, пас шахси манфиатдор ҳуқуқ дорад рад кардани чунин маълумотро тибқи моддаи 7 КГ талаб кунад.

(Давоми маводи китобро бо пахш кардани нишонии зерин дар сомонаи мо мутолиа кунед:http://www.taj.nansmit.tj/publish/?

6. Тибқи моддаҳои 25, 26 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 14 декабри соли 1990 «Дар бораи матбуот ва дигар воситаҳои ахбори омма», моддаи 7 КГ, шаҳрванд ё ташкилот ҳуқуқ доранд, ки аз идораи воситаи ахбори омма рад кардани маълумоти чопшудаи бардурӯғи пасткунандаи шаъну шараф ва эътиборро талаб кунанд. Дар ҳолати саркашӣ намудан аз чопи раддия ё ҷавоб ба маълумоти чопшуда ё аз тарафи воситаи ахбори омма вайрон карда шудани мӯҳлати якмоҳа барои чопи чунин мавод пешбинишуда, шаҳрванд ё ташкилоти манфиатдор ҳуқуқ доранд дар тӯли як соли баъд аз рӯзи чоп шудани мавод аз болои идораи воситаи ахбори омма бо даъво ба суд муроҷиат карда, талаб кунанд, ки воситаи ахбор раддия ё ҷавобро чоп кунад.

Дар ҳолати иҷро накардани меъёри мазкур аризаи даъвогӣ бояд рад карда шавад, ё аризаи даъвогии аз тарафи суд қабулшуда баррасӣ карда нашавад (банди 2 моддаи 136, банди 1 моддаи 231 КМГ Ҷумҳурии Тоҷикистон). Агар муайян гардад, ки мӯҳлати муқарраргашта барои пешниҳоди даъво бо сабабҳои узрнок гузаштааст, он гоҳ суд мӯҳлати мазкурро барқарор менамояд.

Тибқи банди 1 моддаи 91 КГ ба талаботи дигар дар бораи рад кардани маълумоти пасткунандаи шаъну шараф ва эътибор мӯҳлати пешниҳод кардани даъво паҳн намегардад.

7. Дар парвандаҳои оид ба шаъну шараф ва эътибор шаҳрванд ва ташкилот ҳамчун тараф баромад мекунанд.

8. Даъвогарон оид ба парвандаҳо шаҳрвандон ва ташкилотҳое буда метавонанд, ки ба андешаашон дар бораи онҳо маълумоти бардурӯғи пасткунанда паҳн карда шудааст. Бо чунин даъво ба суд шахсони манфиатдор (меросхӯрон, хешу ақрабо, ҳаммуаллифон ва ғайраҳо) дар он ҳолат муроҷиат карда метавонанд, ки агар маълумоти пасткунанда нисбат ба шахси фавтида ё бедарак ҳозирнабудаи оилаи онҳо ё хешу ақрабои дигарашон паҳн карда шудааст. Аз номи ноболиғ ё шахсе, ки тибқи тартиботи муқарраргашта ғайри қобили амал эътироф шудааст (волидайн, падархондаҳо, парасторон) васӣ ё прокурор даъво мекунанд.

9. Дар чунин парвандаҳо шаҳрванд ё ташкилоте ҳамчун ҷавобгар баромад мекунанд, ки онҳо тибқи даъвои даъвогар маълумоти пасткунандаи шаъну шараф ва эътибор паҳн кардаанд.

Агар дар таркиби даъво талаб дар бораи рад намудани маълумоти дар матбуот, дигар воситаҳои ахбори омма (хабар дар радио, телевизион ва ғайра) паҳнкарда мавҷуд бошад, пас муаллиф ва мақоми марбутаи воситаи ахбори омма (идораи нашрия, нашриёт ва ғайра) ба ҳайси ҷавобгар баромад мекунанд, ки суд метавонад онҳоро ба рад кардани маълумоти бардурӯғ эътирофшудаи пасткунандаи шаъну шараф ва эътибори даъвогар ӯҳдадор намояд. Ҳангоми чоп кардан ё бо тарзи дигари паҳн кардани чунин маълумот бе нишон додани номи муаллиф (масалан, дар сармақолаи идораи воситаи ахбор, бо имзои мустаор ё номбар нашудани номи муаллиф) дар парванда ҳамчун ҷавобгар мақоми марбутаи воситаи ахбори омма – шахси ҳуқуқӣ баромад мекунад. Бо розигии муаллиф мақоми марбутаи нашрия метавонад номи вайро фош кунад. Дар ин ҳолат дар парванда муаллиф ҳамчун шарики мурофиавӣ ҷалб карда мешавад. Муаллифони маводи чопии ҳолатҳои ба ҳамин монанди ҳамчун шахси сеюми тарафи ҷавобгар ҷалбшуда ғайриқонунӣ мебошад.

Муаллифоне, ки сӯҳбатҳои гуногун, мусоҳибаҳо ва дигар хабарҳоро сабт кардаанд, агар онҳо мӯҳтавои чунин хабарҳоро таҳриф накарда бошанд, ҳамчун ҷавобгар ҷалб карда намешаванд. Онҳоро ҳамчун шоҳид пурсидан мумкин аст. Дар чунин ҳолатҳо ҷавобгар шахсе дониста мешавад, ки маълумоти мазкурро додааст.

Агар маълумоти аз тарафи даъвогар мавриди баҳс қарордодашударо воситаи ахбори омма аз ахбори расмӣ, суханрониҳо дар маҷлисҳо ё суханрониҳои муаллифдори дар мавҷ пахшшуда, ё аз агентиҳои иттилоотӣ гирифта бошад, ки мавриди истифодаи моддаи 103 КМГ Ҷумҳурии Тоҷикистон мегардад, судҳо, дар баробари идораи воситаи ахбор, бояд дар парванда ҳамчун ҷавобгар иштирок кардан мақомот ё шахси сарчашмаи чунин иттилоъро ҷалб кунанд. Дар ин маврид ӯҳдадории исбот кардани дурустии маълумоти паҳншуда ба зиммаи мақомот ва шахси номбаршуда вогузор карда мешавад.

Корхона, муассиса, ташкилоте, ки шахси ҳуқуқӣ нестанд, оид ба ҳимояи шаъну шараф ва эътибор дар суд парванда оғоз карда наметавонанд ё дар даъво ҳамчун ҷавобгар баромад карда наметавонанд. Манфиатҳои онҳоро мақоме намояндагӣ мекунад, ки шахси ҳуқуқӣ буда, онҳо тобеи шахси ҳуқуқӣ мебошанд.

Агар маълумоти бофтаи пасткунанда дар газетаи деворӣ ё бисёртеъдода чоп шуда бошад, он гоҳ дар парванда шахси ҳуқуқӣ — корхона, муассиса, ташкилот, мақомоте, ки газетаи деворӣ ё бисёртеъдода нашрияи он мебошад, муаллифони маводи чопшуда дониста шуда, ҳамчун ҷавобгар ҷалб карда мешаванд. Идораи газетаи бисёртеъдода, агар вай шахси ҳуқуқӣ бошад, дар парванда ҳамчун ҷавобгар ҷалб карда мешавад.

Аз рӯи даъвоҳои оид ба рад намудани маълумоти пасткунанда, ки дар тавсифномаҳои хизматӣ навишта шудаанд, шахсе ҷавобгар дониста мешавад, ки ба он имзо гузоштааст, инчунин корхона, муассиса, ташкилоте, ки аз номи он тавсифнома дода шудааст, ҷавобгар дониста мешаванд.

Шаҳрванд ё ташкилот ҳуқуқ доранд ба суд якбора аз болои якчанд воситаи ахбори омма ва дигар мақомот ва шахсони паҳнкардаи маълумоти пасткунандаи шаъну шараф ва эътибор ва бардурӯғ (моддаи 102 КМГ Ҷумҳурии Тоҷикистон) даъво кунанд.

Агар баъд аз оғоз шудани парванда дар суд маълумоти иловагие паҳн карда шуда бошад, ки он ҳам ба баҳси дар суд баррасишаванда оид ба ҳимояи шаъну шараф ва эътибори шахс ё ташкилот дахл дошта, бо ҳамин сабаб ҳаҷми талабҳои даъвогар васеъ шуда бошад, суд паҳнкунандагони онҳоро ба сифати ҷавобгари парванда ҷалб менамояд. Дурустии маълумоти иловагӣ, агар муаллифони маълумоти ибтидоӣ ва ба таври иловагӣ паҳнкарда ҳамон як шахс ё ташкилот бошанд, дар ҳамон истеҳсолоти судӣ баррасӣ карда мешавад.

Дар ҳолати пешниҳод гаштани талабҳо ба ҷавобгарҳои нав, суд бо назардошти ҳолатҳои мушаххас ва бо нияти зуд ва дуруст баррасӣ намудани парванда, метавонад талабҳои мазкурро дар як истеҳсолот ба ҳам муттаҳид созад (моддаи 135 КМГ).

10. Дар ҳолатҳое, ки агар амалҳои шахси паҳнкардаи маълумоти пасткунандаи шахси дигар бофтаю хаёлӣ буда, дар таркиби онҳо аломатҳои ҷиноятҳои пешбининамудаи қисми 1 моддаҳои 138 ва 139 КҶ Ҷумҳурии Тоҷикистон мавҷуд бошанд, ҷабрдида ҳуқуқ дорад ба суд дар бораи ба ҷавобгарии ҷиноятӣ кашидан ариза пешниҳод кунад ё доир ба ҳимояи шаъну шараф ва эътибор ба тартиби истеҳсолоти судии гражданӣ даъво кунад.

Дар ин ҳолат ҷабрдидаи парвандаи ҷиноятӣ метавонад аз суд хоҳиш кунад, ки ҳукми айбдоркунӣ барорад ва оид ба рад кардани маълумоти паҳнкардаи пасткунандаи шаъну шараф ва эътибор чораҳо андешад (масалан, таъиноти алоҳида барорад, пешниҳод, мактуб ирсол кунад ва ғайра).

Даъвоҳои гражданӣ дар бораи ҳимояи шаъну шараф ва эътибор ва товони зиёни маънавӣ дар парвандаи ҷиноятӣ баррасӣ карда намешаванд.

Суди парвандаи ҷиноятиро баррасикарда метавонад даъвои гражданӣ дар бораи рӯёндани зарари моддиро ҳаллу фасл кунад.

Бо тартиби ҷиноятӣ ҷазо додани шахси гунаҳкор эҳтимоли аз тарафи ҷабрдида ба суд пешниҳод кардани даъво дар бораи рад намудани маълумоти пастзанандаи шаъну шараф ва эътиборро истисно намекунад.

Қарори аз рӯи парвандаи ҷиноятӣ қабулнамудаи суд барои даъво пеш овардан монеа намешавад.

Агар ҳангоми баррасӣ намудани парвандаи гражданӣ дар бораи ҳимояи шаъну шараф ва эътибор суд муқаррар намояд, ки амалҳои ҷавобгари паҳнкардаи маълумот дорои аломатҳои ҷиноятии пешбининамудаи моддаи 138 қисмҳои 2 ва 3 КҶ аст, суд дар баробари қабул кардани карор инчунин ҳуқуқ дорад аз болои ҷавобгар парвандаи ҷиноятӣ оғоз намояд.

11. Ӯҳдадории оид ба исбот кардани дурустии маълумоти паҳншуда ба зиммаи ҷавобгар вогузор карда мешавад. Даъвогар ӯҳдадор аст танҳо факти аз тарафи шахсе, ки аз болояш даъво кардааст, паҳн кардани маълумоти пастзанандаи вайро исбот намояд. Дар ҳамин ҳолат вай ҳуқуқ дорад барои исбот намудани бардурӯғии маълумоти пасткунандаи шаъну шараф ва эътибораш далелҳо пешниҳод кунад. Агар далелҳои дар парванда мавҷудбуда пурра набошанд, суд ҳуқуқ дорад ба тарафҳо пешниҳод намояд, ки далелҳои иловагӣ пешниҳод кунанд ё далелҳоро бо ташаббуси худаш талаб карда гирад (қисми 1 моддаи 15 КМГ).

12. Агар маълумоти пасткунандаи даъвогарро суд дуруст эътироф кунад, инчунин агар маълумоти паҳншуда пасткунанда набошанд, он гоҳ талаби рад кардани онҳо қонеъ гардонда намешавад.

Маълумоти паҳншудаи пасткунандаи шаъну шараф ва эътиборро суд дуруст эътироф карда наметавонад, агар минбаъд барои тасдиқи бардурӯғии маълумот далелҳои боэътимод пешниҳод гарданд.

Талаби шаҳрванд ё ташкилот дар бораи рад намудани маълумоти пасткунандаи шаъну шараф ва эътибор қонеъ гардонда намешавад, агар паҳнкунандаи хабар дурустии маълумотро исбот карда тавонад.

13. Дар ҳолати қонеъ гардондани даъво суд ӯҳдадор аст, ки дар қисми хулосагии қарор усули рад кардани маълумоти пасткунандаи бардурӯғ эътирофшударо нишон диҳад (хабар дар рӯзнома, радио, иваз кардани ҳуҷҷати дорои маълумоти пастзананда ва ғайра), дар ҳолати ба миён омадани зарурат – матни чунин раддияро навишта, мӯҳлати чопи онро, ки бояд дар тӯли он иҷро шавад, муқаррар мекунад.

Тибқи мӯҳтавои қонун, суд ҳангоми муайян кардани тартиби раддияи маълумоти пасткунанда имкониятҳои васеъ дорад. Вай метавонад, масалан, ҷавогарро, ки дар матбуот маълумоти бардурӯғи пасткунанда паҳн намудааст, ӯҳдадор созад, агар чунин маълумот дар таркиби ҳуҷҷат мавҷуд бошад (масалан, дар тавсифномаи хизматӣ), ки корхона, муассиса, ташкилот додааст, ба маъмурияти онҳо супориш диҳад, ки ҳуҷҷатро иваз кунанд, шахси паҳнкардаи маълумоти бардурӯғро ӯҳдадор кунад, ки дар маҳалле, ки маълумоти пасткунандаи даъвогар хабар дода шудааст, ба таври оммавӣ узр пурсад ва ғайра.

14. Дар ҳолатҳое, ки ҳамроҳи даъво дар бораи ҳимояи шаъну шараф ва эътибор даъвогар дар бораи рӯёндани товони зиёни моддии дар натиҷаи паҳн кардани маълумоти пасткунанда ба вай расида талаб пеш гузошта бошад, суд талаби вайро тибқи моддаи 440 КГ ҳаллу фасл менамояд. Ба талаб дар бораи рӯёндани товони зарари моддӣ мӯҳлати даъво пеш овардан, ки тибқи моддаи 78 КГ пешбинӣ шудааст, паҳн мегардад.

15. Суд ҳуқуқ дорад инчунин талаби шаҳрванд дар бораи рӯёндани зиёни маънавии (ғайримолумулкии) дар натиҷаи аз тарафи воситаи ахбори омма паҳн кардани маълумоти бардурӯғ, пасткунандаи шаъну шараф ва эътибори вай расида, ё дигар зарари ғайримолумулкиро баррасӣ намояд. Андозаи товони зиёни маънавӣ (ғайримолумулкӣ) ҳангоми баровардани қарор дар намуди пулӣ, вобаста ба характер ва мӯҳтавои маводи чопии пасткунандаи шаъну шараф ва эътибори шахси мазкур, эътибори вай, дараҷаи гуноҳи воситаи ахбори омма ё шахси мушаххаси чопкардаи маълумоти нодуруст ва аз муйян кардани дигар ҳолатҳои боэътимоди ба маводи чопӣ алоқаманд муқаррар карда мешавад.

16. Ҷавобгарии молумулкӣ барои паҳн кардани маълумоти пасткунандаи шаъну шараф ва эътибори шаҳрванд ё ташкилотро дар назди ҷабрдида муаллиф ва моқомоти воситаи ахбори омма бо тартиби баробар ба зимма мегиранд, зеро зарар дар натиҷаи амали якҷояи онҳо расонда шудааст (моддаи 450 КГ).

Муҳаррир — мақомоти воситаи ахбори омма тарафи парванда дар бораи ҳимояи шаъну шараф ва эътибор нест ва бо ҳамин сабаб наметавонад дар назди даъвогар оид ба чунин парванда ҷавобгарии молумулкӣ дошта бошад.

Дар ҳолати мавҷуд будани шартҳои пешбининамудаи қонун муҳаррир ҳамчун коркуни мақоми воситаи ахбори умум, вай метавонад барои зарари моддии ҳангоми иҷрои вазифаҳои хизматиаш расондааш дар назди ҳамон ташкилоте ҷавобгар бошад, ки дар он кор мекунад.

17. Дар он ҳолатҳое, ки талаб дар бораи ҳимояи шаъну шараф ва эътибор, рӯёндани товони моддӣ ва маънавӣ дар як ариза навишта шуда бошанд, он гоҳ дар асоси талаботи умумӣ даъвогар боҷи давлатиро барои ҳар як талабаш алоҳида пардохт мекунад.

18. Аз шаҳрванд ё ташкилоти ба суд бо талаби беасос дар бораи рад кардани маълумоти паҳншуда муроҷиаткарда, ба фоидаи тарафи дигар хароҷоти дар суд вобаста ба парванда кардааш рӯёнда дода мешавад.

19. Дар ҳолати қонеъ гардондани даъвои якбора аз болои якчанд ҷавобгар пешниҳодшуда (идораи нашрия ва муаллиф ва ғайра), суд дар асоси моддаи 73 КМГ хароҷоти вобаста ба парвандаи судиро аз ҳар як ҷавобгар ба таври баробар мерӯёнад (аз он ҷумла маблағи баргардондани боҷи давлатӣ барои қонеъ гардондани даъво дар бораи ҳимояи шаъну шараф ва эътибор ва ғайраро).

20. Барои иҷро кардани қарори суд варақаи иҷро дода мешавад.

Қарори суд бояд ба таври зарурӣ дар мӯҳлати муқарраргашта иҷро карда шавад.

Мутобиқи моддаи 7 КГ мавод ё хабари дигарро (дар радио, телевизион ва ғайра) дар бораи қарори суд, ки маълумоти паҳншудаи пасткунандаи шаъну шараф ва эътиборро бардурӯғ эътироф намудааст, ҳамон воситаи ахбори оммае ба табъ мерасонад, ки ба воситаи он маълумот паҳн карда шудааст.

21. Дар ҳолати иҷро накардан ё ба таври нокифоя дар мӯҳлати муқарраргашта иҷро кардани қарор дар бораи рад кардани маълумоти пасткунандаи шаъну шараф ва эътибори даъвогар, суд бо ташаббуси худ ё дар асоси аризаи шахси манфиатдор ҳуқуқ дорад мутобиқи моддаи 426 КМГ ба вайронкунанда ҷарима муқаррар намояд, ки он ба фоидаи давлат рӯёнда мешавад. Ҷарима ба андозаи то 200 рубл муқаррар гашта, мӯҳлати нави иҷрои қарор таъин карда мешавад. Дар ҳолати дубора иҷро накардани қарор ҷавогарро дубора ҷарима мекунанд. Маблағи умумии ҷаримаҳо ҳангоми такроран ва вайронкуниҳои минбаъда набояд аз 1000 рубл зиёд шавад.

Пардохти ҷарима вайронкунандаро аз ӯҳдадории иҷро кардани қарор дар бораи рад намудани маълумоти паҳнкардаи пасткунандаи даъвогар озод намекунад.

22. Бо мақсади бартараф намудан ва пешгирӣ кардани фактҳои паст задани шаъну шараф ва эътибори шаҳрванд ва ташкилотҳо ба судҳо зарур аст, ки масъалаи баровардани таъиноти алоҳида нисбат ба шахсҳои ташкилотҳои паҳнкардаи маълумоти пасткунандаи бардурӯғро баррасӣ намоянд.

МУРОҶИАТНОМАИ
иштирокунандагони «мизи мудаввар» дар мавзӯи «ВАО ва масъалаҳои ҳифзи шаъну шараф ва эътибори корӣ» ба Суди Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон

Мо, журналистон ва ҳуқуқшиносони масоили воситаҳои ахбори омма, иштироккунандагони «мизи мудаввар» дар мавзӯи «ВАО ва масъалаҳои ҳифзи шаъну шараф ва эътибори корӣ» бо мақсади дар мамлакат пойдор гаштани принсипҳои демократия ва волоияти қонун ба Суди Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон муроҷиат менамоем:

Таҷрибаи даҳ соли охир нишон медиҳад, ки нисбати рўзноманигорон ва воситаҳои ахбори омма ва намояндагони онҳо бо даъво дар хусуси ҳимояи шаъну шараф, эътибори корӣ ва рӯёнидани зарари маънавӣ муроҷиат кардан ба як «анъана»-и ғайрирасмӣ мубаддал гардидааст. Махсусан дар солҳои охир пешниҳод намудани аризаҳои даъвогӣ нисбати воситаҳои ахбори омма ва намояндагони он оиди рӯёнидани аз садҳо ҳазор сомонӣ то миллион сомонӣ зиёд шуда истодаанд. Мутаасифона, қонунгузории амалкунандаи Тоҷикистон дар масъалаи тартиби пешниҳоди даъво оиди ҳимояи шаъну шараф ва эътибори корӣ, андозаи боҷи давлатӣ ҳангоми пешниҳоди чунин даъво, андозаи даъво муқаррароти аниқ пешбинӣ накардааст. Ҳангоми муайян кардани андозаи ҷуброни зарар бояд талаботи оқилона ва одилона, ҳамчунин вазъи молиявии чавобгар ба эътибор гирифта шавад.

Ба хотири риояи принсипи озодии сухан ва устувории суботи ҷамъиятӣ дар мамлакат мақомоти судиро зарур аст, ки ҳангоми баррасӣ намудани парвандаҳо оид ба ҳифзи шаъну шараф ва эътибори корӣ нисбати журналистон ва ВАО адолати судиро дар мадди аввал қарор дода, ба муфлис гаштани воситаҳои ахбор ва минбаъд баста шудани онҳо роҳ надиҳанд.

Бар замми ин, то имрўз аз тарафи Суди Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон таҷрибаи баррасии парвандаҳо оид ба ҳимояи шаъну шараф ва эътибори корӣ мавриди омўзиш ва таҳлил қарор дода нашуда, таҷрибаи судӣ ҷамъбаст карда нашудааст. Муқаррароти

Қарори Пленуми Суди Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи аз тарафи судҳо татбиқ намудани қонунгузорӣ оиди ҳимояи шаъну шараф, эътибори кории шаҳрвандон ва ташкилотҳо» аз таърихи 4 июни соли 1992 аллакай кўҳна шуда, мухолифи Кодекси гражданӣ ва дигар санадхои меъёрии ҳуқуқӣ мебошад. Зарур аст, ки бо дарназардошти шароити имрӯза Қарори Пленуми Суди Олии ҶТ аз нав таҳия карда шавад. Қабули чунин қарор ба судҳо имкон медиҳад, ки дар таҷрибаи баррасии парвандаҳо меъёрҳои ҳуқуқиро дуруст татбиқ намоянд.

8 июли соли 2011, ш. Душанбе

ТАВСИЯҲОИ
иштирокунандагони «мизи мудаввар» дар мавзӯи «ВАО ва масъалаҳои ҳифзи шаъну шараф ва эътибори корӣ»

Журналистон ва ҳуқуқшиносони масоили воситаҳои ахбори омма дар натиҷаи дар «мизи мудаввар» баррасӣ намудани мавзӯи «ВАО ва масъалаҳои ҳифзи шаъну шараф ва эътибори корӣ» ба хулосае расиданд, ки афзоиш ёфтани қабули қарорҳои судӣ оид ба масъалаи мазкур боиси маҳдуд гаштани озодии ВАО мегарданд. Бо мақсади дар мамлакат пойдор гаштани принсипҳои демократия ва волоияти қонун дар ҷомеа онҳо тавсияҳои зеринро таҳия намуданд:

Ба Парламон ва Ҳукумати ҶТ:

— ба қонунгузории Ҷумҳурии Тоҷикистон дар робита ба масъалаи ҳимояи шаъну шараф ва эътибори корӣ мутобиқи меъёрҳои байналмилалӣ тағйироту иловаҳо ворид карда шавад;

— бо роҳи баррасӣ намудани парвандаҳои марбути диффаматсия дар чорчӯбаи истеҳсолоти судии гражданӣ, масоили тӯҳмат ва таҳқир ҷиноят ҳисоб карда нашаванд;

— дар қонунгузорӣ дар бораи ВАО ва Кодекси граждании (КГ) ҶТ меъёрҳоеро пешбинӣ намудан зарур аст, ки тибқи онҳо мақомоти ҳокимияти давлатӣ ва намояндагони онҳо дар парвандаҳои оид ба ҳимояи шаъну шараф ва эътибори корӣ ҳамчун даъвогар танҳо ҳуқуқи талаб намудани раддия дар бораи иттилои носаҳеҳ дошта, вале ҷуброни зарари моддиро талаб накунанд;

— қонунгузории танзимкунандаи фаъолияти воситаҳои ахбори омма бо роҳи тасҳеҳи Қонуни нави матбуот ва дигар воситаҳои ахбори омма мукаммал гардонда шавад.

Ба мақомоти судӣ ва ҳифзи ҳуқуқ:

— ҳангоми баррасии парвандаҳо оиди ҳимояи шаъну шараф ва эътибори корӣ нисбати рўзноманигорон ва идораи воситаи ахбори омма муқаррароти Конститутсияи ҶТ (моддаи 30) оид ба озодии сухан ба асос гирифта шавад;

— меъёрҳои санадҳои байналмилалие, ки Тоҷикистон онҳоро эътироф намуда, ба тасвиб расонидааст, минҷумла, моддаи 19 Паймони байналмилалӣ дар бораи ҳуқуқҳои шаҳрвандӣ ва сиёсӣ ва моддаи 19 Эъломияи умумии ҳуқуқи башар, дар миқёси минтақавӣ Конвенсияи ИДМ «Оид ба ҳуқуқ ва озодиҳои асосии инсон», татбиқ карда шаванд;

— масъалаи аз тарафи судҳо татбиқ намудани ҷуброни зиёни маънавӣ мутобиқи талаботи қонун анҷом дода шавад, зеро рӯёндани зиёни маънавӣ аз ҳисоби воситаи ахбори омма озодии суханро маҳдуд сохта, дар натиҷа боиси қатъ гаштани фаъолияти ВАО мегардад;

— бо мақсади пешгирӣ намудани мӯҳлати тӯлонии баҳсҳои судӣ, пеш аз ба истеҳсолоти судӣ қабул кардани аризаи даъвогӣ оиди ҳимояи шаъну шараф ва эътибори корӣ, тибқи банди 4 модди 174 Кодекси гражданӣ, нашр шудан ё нашудани ҷавоб ё раддияи даъвогар муқаррар карда шавад;

— Қарори Пленуми Суди Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи таҷрибаи аз тарафи судҳо татбиқ намудани қонунгузорӣ оиди ҳимояи шаъну шараф, эътибори кории шаҳрвандон ва ташкилотҳо» аз таърихи 4 июни соли 1992 бо назардошти татбиқи меъёрҳои байналмилалӣ ва тағйир ёфтани қонунгузории миллӣ ва таҷрибаи судии баррасии парвандаҳо бо чунин даъвоҳо, дар таҳрири нав қабул карда шавад;

— курсҳои тайёр кардани судяҳои тахассуси баррасӣ кардани баҳсҳои иттилоотӣ ва парвандаҳо нисбати журналистон ва ВАО таъсис дода шаванд.

Ба ВАО, журналистон ва созмонҳои воситаҳои ахбори омма:

— барои журналистон оид ба амиқ омӯхтани меъёрҳои байналмилалии қонунгузории ҳифзи шаъну шараф ва эътибори корӣ барномаҳои таълимӣ татбиқ намоянд;

— риояи ҳатмии ҳуқуқ ва озодиҳои шаҳрвандонро дар ҷараёни фаъолияти иттилоотонии худ таъмин намоянд.

ш. Душанбе, 8 июли соли 2011

Замимаҳо
КОДЕКСИ ҶИНОЯТИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН
(Иқтибосҳо)

Моддаи 135. Тўҳмат

1) Тўҳмат, яъне дидаю дониста паҳн кардани тафсилоти бардурўғ, ки обрўю эътибори шахси дигарро паст мезанад ё ба номи некаш нанг меорад,-

бо корҳои ҳатмӣ ба мўҳлати аз яксаду бист то яксаду ҳаштод соат ё бо ҷарима ба андозаи то панҷсад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё бо корҳои ислоҳӣ ба мўҳлати то ду сол ҷазо дода мешавад.

2) Тўҳмате, ки дар баромадҳои оммавӣ, асарҳои ба таври оммавӣ намоишдодашуда, дар воситаҳои ахбори омма ё дар шабакаи интернет инъикос ёфтааст,-

бо корҳои ҳатми ба мўҳлати аз яксаду ҳаштод то дусаду чил соат ё бо ҷарима ба андозаи аз панҷсад то як ҳазор нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё бо маҳрум сохтан аз озодӣ ба мўҳлати то ду сол ҷазо дода мешавад.

3) Тўҳмате, ки бо гунаҳгор донистани шахс дар содир намудани ҷинояти вазнин ё ҷинояти махсусан вазнин, алоқаманд аст, —

бо маҳрум сохтан аз озодӣ ба мўҳлати аз се то панҷ сол ҷазо дода мешавад.

Моддаи 136. Таҳқир

1) Таҳқир, яъне беадабона, бо алфози қабеҳ паст задани обрў ва эътибори шахси дигар;

бо корҳои ҳатмӣ ба мўҳлати аз шаст то яксаду бист соат ё бо ҷарима ба андозаи то дусад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё корҳои ислоҳӣ ба мўҳлати то як сол ҷазо дода мешавад.

2) Таҳқире, ки:

а) дар баромадҳои оммавӣ, асарҳои ба таври оммавӣ намоишдодашуда дар воситаҳои ахбори омма ё дар шабакаи интернет инъикос ёфтааст;

б) вобаста бо иҷрои қарзи ҷамъиятӣ аз ҷониби ҷабрдида, —

бо корҳои ҳатмӣ ба мўҳлати аз яксаду бист то яксаду ҳаштод соат ё бо ҷарима ба андозаи аз дусад то панҷсад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё корҳои ислоҳӣ ба мўҳлати то ду сол ҷазо дода мешавад.

Моддаи 137. Таҳқири оммавии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ё тўҳмат кардан ба ў

1) Таҳқири оммавии Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон ё тўҳмат кардан ба ў,

бо ҷарима ба андозаи аз сад то панҷсад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё ба корҳои ислоҳӣ ба мўҳлати то як сол ҷазо дода мешавад.

2) Ҳамин кирдор бо истифодаи матбуот дар воситаҳои ахбори омма ё дар шабакаи интернет содир шуда бошад, —

бо корҳои ислоҳӣ ба мўҳлати то ду сол ё бо маҳрум сохтан аз озодӣ ба мўҳлати аз ду то панҷ сол ҷазо дода мешавад.

Моддаи 144. Ғайриқонунӣ ҷамъ ва паҳн кардани маълумот оид ба ҳаёти шахсӣ

1) Ғайриқонунӣ ҷамъ кардан ё паҳн намудани маълумот оид ба ҳаёти шахсӣ, ки сирри шахсӣ ё оилавии шахси дигарро дар бар мегирад бидуни иҷозати ў, ё паҳн кардани чунин маълумот дар баромадҳои оммавӣ, асар дар воситаҳои ахбори омма ё дар шабакаи интернет, агар чунин кирдор бо ғарази шахсӣ ё ҳавасмандии шахсӣ анҷом дода шуда, ба ҳуқуқ ва манфиатҳои қонунии шаҳрванд зарар расонда бошад, —

бо корҳои ҳатмӣ ба мўҳлати аз яксаду бист то яксаду ҳаштод соат ё бо ҷарима ба андозаи аз дусад то панҷсад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё бо корҳои ислоҳӣ ба мўҳлати то як сол ҷазо дода мешавад.

2) Ҳамин кирдор, ки аз ҷониби шахс бо истифодаи мақоми хизматиаш анҷом дода шудаааст, —

бо ҷарима ба андозаи аз панҷсад то ҳаштсад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё бо корҳои ислоҳӣ ба мўҳлати то ду сол ё бо маҳрум сохтан аз ҳуқуқи ишғоли мансабҳои муайян ё машғул шудан бо фаъолияти муайян ба мўҳлати то панҷ сол ҷазо дода мешавад.

Моддаи 145. Ошкор намудани сирри тиббӣ

1) Ошкор намудани таҳсилот оид ба беморӣ ё дигар натиҷаҳои таҳқиқи тиббии бемор аз ҷониби корманди соҳаи тиб, дорусозӣ ё дигар корманд бидуни зарурати касбӣ ё хизматӣ,-

бо ҷарима ба андозаи аз дусад то паҷсад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё маҳрум кардан аз ҳуқуқи ишғоли мансабҳои муайян ё машғул шудан бо фаъолияти муайян ба мўҳлати то ду сол ҷазо дода мешавад.

2) Ҳамин кирдор, ки дар фош кардани таҳсилот оид ба гирифтории шахс ба бемории инфекцияи ВИЧ ифода меёбад,-

бо маҳрум сохтан аз озодӣ ба мўҳлати то ду сол бо маҳрум кардан аз ҳуқуқи ишғоли мансабҳои муайян ё машғул шудан бо фаъолияти муайян ба ҳамин мўҳлат ҷазо дода мешавад.

3) Кирдорҳои пешбининамудаи қисми якум ё дуюми ҳамин модда, агар онҳо боиси оқибатҳои вазнин шуда бошанд,-

бо маҳрум сохтан аз озодӣ ба мўҳлати аз ду то панҷ сол бо маҳрум кардан аз ҳуқуқи ишғоли мансабҳои муайян ё машғул шудан бо фаъолияти муайян ба ҳамин мўҳлат ҷазо дода мешаванд.

Моддаи 146. Вайрон кардани маҳрамияти мукотиба сўҳбатҳои телефонӣ, муросилот ва мухобирот телеграфӣ ё дигар мухобирот 

1) Вайрон кардани маҳрамияти мукотиба, сўҳбатҳои телефонӣ, муросилот ва мухобироти телеграфӣ ё дигар мухобироти шаҳрвандон,-

бо корҳои ҳатмӣ ба мўҳлати аз сад то яксаду шаст соат ё бо ҷарима ба андозаи то дусад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё бо корҳои ислоҳӣ ба мўҳлати то як сол ҷазо дода мешавад.

2) Ҳамин кирдор, ки аз ҷониби шахс бо истифодаи мақоми хизматиаш ё воситаҳои махсуси техникӣ, ки барои ниҳонӣ ба даст овардани таҳсилот пешбинӣ гардидаанд, содир шуда бошад,-

бо ҷарима ба андозаи аз дусад то панҷсад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё маҳрум намудан аз ҳуқуқҳои ишғоли мансабҳои муайян ё машғул шудан бо фаъолияти муайян ба мўҳлати аз ду то панҷ сол ҷазо дода мешавад.

3) Ғайриқонунӣ истеҳсол кардан, ба соҳибияти каси дигар додан ё соҳиб шудан бо мақсади ба соҳибияти каси дигар додани воситаҳои махсуси техникӣ, ки барои ниҳонӣ ба даст овардани таҳсилот пешбинӣ шудаанд,-

бо ҷарима ба андозаи аз панҷсад то ҳаштсад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё маҳру кардан аз ҳуқуқи ишғоли мансабҳои муайян ё машғул шудан ба фаъолияти муайян ба мўҳлати аз панҷ то даҳ сол ё маҳдуд кардани озодӣ ба мўҳлати то панҷ сол ҷазо дода мешавад.

Моддаи 147. Вайрон намудани дахлнопазирии манзил

1) Ғайриқонунӣ ба даромадан бар хилофи хоҳиши шахсӣ дар он истиқоматкунанда манзил ё касеро аз манзилаш маҳрум кардан, —

бо ҷарима ба андозаи аз як ҳазор то ду ҳазор нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё маҳрум сохтан аз озодӣ ба мўҳлати то ду сол ҷазо дода мешавад.

2) Ҳамин кирдор, агар:

а) бо истифодаи зўроварӣ ё таҳдиди истифодаи он;

б) бо истифодаи мақоми хизматӣ;

в) бо ғайриқонунӣ васл намудани воситаҳои гўшандозӣ ё дигар воситаҳои махсус дар манзили истиқоматӣ содир шудааст,-

бо маҳрум сохтан аз озодӣ ба мўҳлати аз ду то панҷ сол бо маҳрум кардан аз ҳуқуқи ишғоли мансабҳои муайян ё машғул шудан бо фаъолияти муайян ба мўҳлати то панҷ сол ё бидуни он ҷазо дода мешавад.

Эзоҳ: Дар зери мафҳуми манзил дар ҳамин ва дигар моддаҳои ҳамин Кодекс хонаи истиқоматии фардӣ бо биноҳои истиқоматӣ ва ғайриистиқоматии ба он дохилшаванда, бинои истиқоматӣ новобаста аз шакли моликият ба фонди манзил дохилшаванда, ки барои истиқомати доимӣ ё муваққатӣ мувофиқ аст, ҳамчунин дигар бино ё сохтмони ба фонди манзил дохилшаванда, вале барои истиқомати муваққатӣ таъин гардидааст, фаҳмида мешавад.

Моддаи 148. Радди додани маълумот ба шаҳрванд

Аз ҷониби шахси мансабдор радди ғайриқонунӣ ба шаҳрванд додани санад ё ҳуҷҷатҳое, ки бевосита ба ҳуқуқ ва озодиҳои ў дахл доранд ва мутобиқи тартиби муқарраршуда ҷамъоварӣ гардидаанд, инчунин додани таҳсилоти нопурра ё қасдан додани чунин маълумоти барғалат нопурра, агар он ба ҳуқуқ ва манфиатҳои ҳамин шаҳрванд зарар расонида бошад, —

бо ҷарима ба андозаи аз сесад то панҷсад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё маҳрум кардан аз ҳуқуқи ишғоли мансабҳои муайян ё машғул шудан бо фаъолияти муайян ба мўҳлати аз се то панҷ сол ҷазо дода мешавад.

Моддаи 156. Вайрон кардани ҳуқуқҳои муаллифӣ, ҳуқуқи муҷовир ва ҳуқуқи дорандагони патент

1) Бо номи худ интишор кардани асари илмӣ, адабӣ, мусиқӣ ё бадеии шахси дигар, инчунин барномаи шахси дигар барои мошинҳои электронии ҳисоббарор (МЭҲ) ё маҳзани таҳсилот ё тарзи дигари азхудсозии муаллифӣ ба чунин асар, азхудкунии муаллифии ихтироот,ҳамчунин маҷбур намудан ба ҳаммуалифӣ,-

бо ҷарима ба андозаи аз дусад то панҷсад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё корҳои ислоҳоти меҳнатӣ ба мўҳлати то ду сол ҷазо дода мешавад.

2) Ғайриқонунӣ истифода бурдани объектҳои ҳуқуқи муаллифӣ ё ҳуқуқҳои муҷовир, инчунин ғайриқонунӣ истифода бурдани ихтироот, модели фоидаовар ё намунаҳои истеҳсолоти саноатӣ, барномаҳо барои мошинҳои электронии ҳисоббарор (МЭҲ) ё маҳзани таҳсилот, бидуни розигии муаллиф ё изҳоркунанда фош намудани моҳияти ихтироот, модели фоидаовар ё намунаи истеҳсолоти саноатӣ то нашри расмии таҳсилот дар бораи онҳо, агар ин кирдор дидаю дониста ё аз беэҳтиётӣ ба миқдори калон зарар расонида бошад,-

бо ҷарима ба андозаи аз панҷсад то як ҳазор нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё маҳдуд кардани озодӣ ба мўҳлати то се сол ё маҳрум сохтан аз озодӣ ба мўҳлати то ду сол ҷазо дода мешавад.

3) Кирдори пешбининамудаи қисми якум ё дуюми ҳамин модда, ки аз ҷониби гурўҳи шахсон бо маслиҳати пешакӣ анҷом дода шудааст, —

бо ҷарима ба андозаи аз як ҳазор то як ҳазору панҷсад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё маҳрум сохтан аз озодӣ ба мўҳлати аз ду то панҷ сол ҷазо дода мешавад.

Эзоҳ: Таҳти мафҳуми зарар ба миқдори калон зараре фаҳмида мешавад, ки агар он аз андозаи нишондиҳанда барои ҳисобҳо як ҳазор маротиба зиёд бошад.

Моддаи 162. Монеъ шудан ба фаъолияти қонунии касбии журналистон

1) Дар ҳар шакле, ки набошад монеъ шудан ба фаъолияти қонунии касбии журналист, ҳамчунин маҷбур намудани ў барои паҳн кардан ё рад намудани пахши иттилоот, ки бо таҳдиди зўроварӣ, нобуд сохтан ё вайрон кардани молу мулк, паҳн кардани дурўғи бофтае ё фош намудани дигар таҳсилоте, ки ҷабрдида меҳоҳад онҳоро ниҳон дорад, алоқаманд аст, ҳамчунин бо роҳи таҳдиди поймол намудани ҳуқуқ ва манфиатҳои қонунии журналист,-

бо ҷарима ба андозаи аз панҷсад то ҳаштсад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё бо корҳои ислоҳӣ ба мўҳлати то ду сол ҷазо дода мешавад.

2) Ҳамин кирдор, агар:
а) бо зўроварӣ;
б) несту нобуд ё вайрон кардани молу мулк;
в) бо истифодаи мақоми хизматӣ содир шуда бошад,-

бо маҳдуд кардани озодӣ ба мўҳлати то се сол ё маҳрум сохтан аз озодӣ ба мўҳлати то панҷ сол бо маҳрум кардан аз ҳуқуқи ишғоли мансабҳои муайян ё машғул шудан бо фаъолияти муайян ба мўҳлати то се сол ё бидуни он ҷазо дода мешавад.

Моддаи 241. Ғайриқонунӣ тайёр ва паҳн кардани мавод ё предметҳои порнографӣ

Тайёр кардан, паҳн кардан ё рекламаи ғайриқонунии мавод ё предметҳои порнографӣ, ҳамчунин фурўши ғайриқонунии маводи интишорӣ, кино ё сабти видео, акс ё дигар чизҳои дорои хусусияти порнографӣ,-

бо ҷарима ба андозаи аз панҷсад то ҳаштсад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё маҳрум сохтан аз озодӣ ба мўҳлати то ду сол ҷазо дода мешавад .

Моддаи 307. Даъвати оммавӣ барои бо роҳи зўроварӣ тағйир додани сохти конститутсионии Ҷумҳурии Тоҷикистон

1) Даъватҳои оммавӣ ҷиҳати бо роҳи зўроварӣ ғасб кардани ҳокимияти давлатӣ ё бо зўроварӣ нигоҳ доштани он ё бо роҳи зўроварӣ тағйир додани сохти конститутсионӣ ё бо роҳи зўроварӣ вайрон кардани тамомияти арзии Ҷумҳурии Тоҷикистон, —

бо маҳрум сохтан аз озодӣ ба мўҳлати аз се то ҳашт сол бо мусодираи молу мулк ё бидуни он ҷазо дода мешавад.

2. Ҳамин кирдор, агар:

а) такроран;
б) аз ҷониби гурўҳи муташаккил;
в) бо истифодаи мақоми хизматӣ;
г) бо истифодаи воситаҳои ахбори омма ё дар шабакаи интернет;
д) дар ҳолати рецидиви махсусан хавфнок содир шуда бошад, —

бо маҳрум сохтан аз озодӣ ба мўҳлати аз ҳашт то понздаҳ сол бо маҳрум кардан аз ҳуқуқи ишғоли мансабҳои муайян ё машғул шудан бо фаъолияти муайян ба мўҳлати то панҷ сол ё бидуни он ҷазо дода мешавад.

3. Кирдорҳои пешбининамудаи қисмҳои якум ё дуюми ҳамин модда, агар мутобиқи супориши ташкилотҳои нияти душманона дошта ё намояндагони давлатҳои хориҷӣ содир шуда бошад, —

бо маҳрум сохтан аз озодӣ ба мўҳлати аз понздаҳ то бист сол бо мусодираи молу мулк бо маҳрум кардан аз ҳуқуқи ишғоли мансабҳои муайян ё машғул шудан бо фаъолияти муайян ба мўҳлати аз се то панҷ сол ҷазо дода мешавад.

Моддаи 311. Ифшои сирри давлатӣ 

1. Ифшои маълумоти дорои сирри давлатӣ аз ҷониби шахсе, ки ин маълумот ба ў бовар карда шудааст ё вобаста ба хизмат ё кор ба ў маълум гардидааст, агар ин маълумот дастраси дигар шахсон шуда, дар ин кирдори ў нишонаҳои хиёнат ба давлат мавҷуд набошад, —

бо маҳдуд кардани озодӣ ба мўҳлати то се сол ё маҳрум кардан аз озодӣ ба мўҳлати то се сол бо маҳрум кардан аз ҳуқуқи ишғоли мансабҳои муайян ё машғул шудан бо фаъолияти муайян ба мўҳлати то се сол ҷазо дода мешавад.

2. Ҳамин кирдор, ки аз беэҳтиётӣ боиси оқибатҳои вазнин гардида бошад, — (қҷт аз 17.05.04 №35)

бо маҳрум сохтан аз озодӣ ба мўҳлати аз панҷ то даҳ сол бо маҳрум кардан аз ҳуқуқи ишғоли мансабҳои муайян ё машғул шудан бо фаъолияти муайян ба мўҳлати то панҷ сол ҷазо дода мешавад.

Моддаи 396. Даъвати оммавӣ барои сар кардани ҷанги таҷовузкорона

1. Даъвати оммавӣ барои сар кардани ҷанги таҷовузкорона,-

бо ҷарима ба андозаи аз панҷсад то як ҳазор нишондиҳанда барои ҳисобҳо ё маҳрум сохтан аз озодӣ ба мўҳлати аз ду то панҷ сол ҷазо дода мешавад.

2. Ҳамин кирдор, ки бо истифода аз воситаҳои ахбори омма ё дар шабакаи интернет ё аз ҷониби шахсони ишғолкунандаи мансабҳои давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон содир шудааст, —

бо маҳрум сохтан аз озодӣ ба мўҳлати аз панҷ то даҳ сол бо маҳрум кардан аз ҳуқуқи ишғоли мансабҳои муайян ё машғул шудан бо фаъолияти муайян ба мўҳлати то панҷ сол ҷазо дода мешавад.
Эзоҳ: Рўйхати шахсоне, ки мансабҳои давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон ишғол мекунанд, бо қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян мешавад.

КОДЕКСИ ГРАЖДАНИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН
30 июни соли 1999 (Иқтибосҳо)

Моддаи 170. Неъматҳои ғайримоддӣ

1. Ҳаёт ва саломатӣ, эътибори шахсӣ, шаъну шараф, масунияти шахсӣ, номусу номи нек, эътибори корӣ, дахлнопазирии ҳаёти шахсӣ, сирри шахсӣ ва оилавӣ, ҳуқуқи ҷойивазкунӣ ва интихоби озоди истиқомату маҳалли зист, ҳуқуқи доштани номдорӣ, ҳуқуқи муаллифӣ, дигар ҳуқуқҳои шахсии ғайримоддӣ ва неъматҳои дигари ғайримоддӣ, ки ба шаҳрванд аз рӯзи таваллуд ё бо ҳукми қонун тааллуқ доранд, бегона карда ё ба тариқи дигар гузашт карда намешаванд. Дар ҳолатҳо ва мувофиқи тартиби муқаррарнамудаи қонун ҳуқуқи шахсии ғайримолу мулкӣ ва неъматҳои дигари ғайримоддии шахси фавтидаро шахси дигар, аз ҷумла ворисони соҳибҳуқуқ татбиқ ва ҳифз карда метавонанд.

2. Неъматҳои ғайримоддӣ мутобиқи ҳамин Кодекс ва қонунҳои дигар дар ҳолатҳо ва бо тартиби пешбининамудаи онҳо, инчунин дар ҳолатҳо ва ба он андозае муҳофизат карда мешаванд, ки истифодаи усулҳои муҳофизати ҳуқуқи гражданӣ (моддаи 12) аз моҳияти ҳуқуқи ғайримоддии вайронгардида ва хусусияти оқибатҳои ин вайронкуӣ бармеояд.

Моддаи 171. Ҷуброни зиёни маънавӣ

Агар ба шаҳрванд дар натиҷаи амалҳои вайронкунандаи ҳуқуқи шахсии ғайримоддии ӯ ё ба неъматҳои дигари ғайримоддии шаҳрванд таҳдидкунанда зиёни маънавӣ (азобу шиканҷаи ҷисмонӣ ё рӯҳӣ) расонида шуда бошад, инчунин дар ҳолатҳои дигари пешбининамудаи қонун суд метавонад шахси ҳуқуқвайронкардаро вазифадор созад, ки ин зиёнро ҷуброн намояд.

Ҳангоми муайян намудани андозаи ҷуброни зиёни маънавӣ суд дараҷаи гуноҳи шахси вайронкардаи ҳуқуқ ва ҳолатҳои дигари қобили таваҷҷӯҳро ба назар мегирад. Суд ҳамчунин бояд дараҷаи азобу шиканҷаи ҷисмонӣ ва рӯҳии марбут ба хусусиятҳои инфиродии шахси ҷабрдидаро ба назар гирад.

Моддаи 172. Ҳифзи ҳуқуқи шахсии ғайримолу мулкӣ

1. Шахсе, ки ҳуқуқи шахсии ғайримолу мулкиаш вайрон шудааст, ба ғайр аз тартиби дар моддаи 12 ҳамин Кодекс пешбинигардида мувофиқи қоидаҳои ҳамин Кодекс инчунин ба ҷуброни зиёни маънавӣ ҳуқуқ дорад.

2. Ҳуқуқи шахси ғайри молу мулкиро суд бо тартиби пешбининамудаи қонунҳои мурофиаи гражданӣ муҳофизат менамояд.

3. Ҳуқуқи шахсии ғайри молу мулкӣ сарфи назар аз гуноҳи шахси вайроннамудаи ҳуқуқ ҳифз карда мешавад. Шахсе, ки ҳифзи ҳуқуқро талаб кардааст, бояд далели вайрон гардидани ҳуқуқи шахсии ғайри молу мулкиашро исбот кунад.

4. Шахсе, ки ҳуқуқи ғайри молу мулкиаш вайрон гардидааст, метавонад бо хости худ рафъи оқибати онро аз шахси гунаҳкор талаб намояд ё аз ҳисоби гунаҳкор мустақилона амалҳои заруриро анҷом диҳад ва ё иҷрои онҳоро ба шахси сеюм супорад.

Моддаи 174. Ҳифзи шаъну шараф ва эътибори корӣ

1. Агар шахси паҳнкардаи маълумоте, ки шаъну шараф ё эътибори кории шаҳрвандро паст мезананд, дурустии чунин маълумотро ба исбот нарасонад, шаҳрванд ҳақ дорад аз тариқи суд раддияи чунин маълумотро талаб кунад.

Бо талаби шахси манфиатдор ҳифзи шаъну шарафи шаҳрванд пас аз вафоташ низ имконпазир аст.

2. Агар маълумоте, ки шаъну шараф ё эътибори кории шаҳрвандро паст мезананд, аз тариқи воситаҳои ахбори умум паҳн гардида бошанд, онҳо бояд дар ҳамон воситаҳои ахбори умум бемузд рад карда шаванд.

Агар маълумоти мазкур дар ҳуҷҷати ташкилот дарҷ гардида бошад, чунин ҳуҷҷат бояд иваз ё бозхонда шавад.

Тартиби раддияро дар ҳолатҳои дигар суд муқаррар менамояд.

3. Шаҳрванде, ки воситаҳои ахбори умум дар хусуси ӯ маълумоти халалдоркунандаи ҳуқуқ ё манфиатҳои бо қонун ҳифзшавандаашро нашр кардаанд, ҳақ дорад дар ҳамон воситаҳои ахбори умум ҷавоби худро нашр кунад.

4. Талаби шаҳрванд ё шахси ҳуқуқиро дар мавриди нашри раддия ё ҷавоб дар воситаи ахбори умум дар сурате суд баррасӣ мекунад, ки мақоми ахбори умум нашри онро рад кунад, ё дар давоми як моҳ нашр накарда ва ё барҳам дода бошад.

5. Агар қарори суд иҷро нашуда бошад, суд ҳақ дорад гунаҳкорро ҷарима бандад, ки ба андоза ва бо тартиби пешбининамудаи қонунҳои мурофиавӣ ба нафъи Ҷумҳурии Тоҷикистон рӯёнида мешавад. Пардохти ҷарима гунаҳкорро аз ӯҳдадории иҷрои амали дар қарори суд пешбинигардида озод намекунад.

6. Шаҳрванде, ки дар хусуси ӯ маълумоти пастзанандаи шаъну шараф ё эътибори кориаш паҳн гардидааст, ҳақ дорад дар баробари раддияи чунин маълумот ҷуброни зиёни маънавии аз паҳн кардани онҳо расидаро низ талаб намояд.

7. Агар муайян намудани шахси паҳнкардаи маълумоте, ки шаъну шараф ё эътибори кории шаҳрвандро паст мезанад, имконнопазир бошад, шахсе, ки дар борааш чунин маълумот паҳн гардидааст, метавонад барои нодуруст донистани маълумоти паҳнгардида ба суд муроҷиат намояд.

8. Қоидаҳои ҳамин модда дар хусуси ҳифзи эътибори кории шаҳрванд мутобиқан дар мавриди ҳифзи эътибори кории шахси ҳуқуқӣ низ истифода мешаванд.

Моддаи 176. Ҳуқуқ ба тасвири шахсӣ

1. Ҳеҷ кас ҳуқуқ надорад, ки тасвири ягон шахсеро бе ризоияти ӯ, дар сурати вафоти ӯ бошад, бе ризоияти ворисонаш истифода намояд.

2. Нашр намудан, нусха бардоштан ва паҳн кардани асари тасвирие (расм, акси фотографӣ, кинофилм ва ғайра), ки дар он шахси дигар тасвир ёфтааст, танҳо бо ризоияти шахси тасвирёфта, пас аз вафоташ бошад, бо ризоияти фарзандон ва ҳамсари дар қайди ҳаёт будаи ӯ иҷозат дода мешавад. Агар ин дар қонун муқаррар гардида бошад, ё шахси тасвирёфта бар ивази музд худро аккосӣ кунонда бошад, чунин ризоият талаб карда намешавад.

Моддаи 177. Ҳуқуқи дахлнопазирии манзил

Шаҳрванд ҳуқуқи дахлнопазирии манзилро доро аст, яъне ӯ ҳуқуқ дорад, ки ба ғайр аз ҳолатҳои пешбининамудаи қонун, кӯшишҳои бидуни хоҳиши ӯ зӯран ба манзилаш ворид шудани касро пешгирӣ намояд.

КОДЕКСИ ҲУҚУҚВАЙРОНКУНИИ МАЪМУРИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН 31 декабри соли 2008 (Иқтибосҳо)

БОБИ 20. Ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ дар соҳаи алоқа ва истифодаи шабакаҳои телекоммуникатсионӣ

Моддаи 347. Риоя накардани қоидаҳои қабул ва ба истифода додани объектҳои алоқа

Барои риоя накардани қоидаҳои қабул ва ба истифода додани объектҳои алоқа, сарфи назар аз шакли моликият,-

ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз се то панҷ ва ба шахсони мансабдор аз даҳ то понздаҳ нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 348. Риоя накардани қоидаҳои насб, банақшагирӣ, ҷойгир кардан, сохтан, таҷдид ва истифодаи шабакаҳо, хатҳо ва иншооти алоқа

Барои риоя накардани қоидаҳои насб, банақшагирӣ, ҷойгир кардан, сохтан, таҷдид ва истифодаи шабакаҳо, хатҳо ва иншооти алоқа,-

ба шахсони мансабдор ба андозаи аз сӣ то чил нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 349. Риоя накардани тартиби ҷобаҷокунии воситаҳои техникии алоқа

Барои риоя накардани тартиби ҷобаҷокунии воситаҳои техникии алоқа, —

ба шахсони мансабдор ба андозаи аз бист то сӣ нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 350. Риоя накардани талаботи стандарти давлатӣ, меъёр ва қоидаҳо ҳангоми истифодаи объектҳои алоқа ва хизматрасонии соҳаи алоқа

Барои риоя накардани талаботи стандарти давлатӣ, меъёр, қоидаҳо ва талаботи дигар ҳуҷҷатҳои танзимкунандаи тартиби истифодаи объектҳои алоқа ва хизматрасонии соҳаи алоқа, —

ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз се то панҷ, ба шахсони мансабдор аз сӣ то чил ва ба шахсони ҳуқуқӣ аз сад то дусад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 351. Амалӣ намудани фаъолият дар соҳаи алоқа бе сертификатсияи таҷҳизот

Барои амалӣ намудани фаъолият дар соҳаи алоқа бе сертификатсияи таҷҳизот, —

ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз панҷ то ҳафт, ба шахсони мансабдор аз сӣ то чил ва ба шахсони ҳуқуқӣ аз сад то дусад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима ё ҷазои боздоштани фаъолият ба мўҳлати то се моҳ таъйин карда мешавад.

Моддаи 352. Риоя накардани қоидаҳои коркард, истеҳсол, лоиҳакашӣ, сохтан (насб кардан), ба даст овардан, истифода бурдан дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон ва аз хориҷа ворид намудани воситаҳои радиоэлектронӣ ва дастгоҳҳои баландбасомад бе иҷозати дахлдор

1. Барои риоя накардани қоидаҳои коркард, истеҳсол, лоиҳакашӣ, сохтан (насб кардан), ба даст овардан, истифода бурдан дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон ва аз хориҷа ворид намудани воситаҳои радиоэлектронӣ ва дастгоҳҳои баландбасомад бе иҷозати дахлдор, —

ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз се то панҷ, ба шахсони мансабдор аз сӣ то чил ва ба шахсони ҳуқуқӣ аз сад то дусад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ва мусодираи ашёи ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ ҷарима таъйин карда мешавад.

2. Барои дар давоми як соли баъди таъйини ҷазои маъмурӣ такроран содир намудани кирдори дар қисми якуми ҳамин модда пешбинишуда, —

ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз панҷ то ҳафт, ба шахсони мансабдор аз чил то панҷоҳ ва ба шахсони ҳуқуқӣ аз сесад то чорсад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ва мусодираи ашёи ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 353. Тайёр ё истифода намудани воситаҳои электротехникӣ, ки ба талаботи стандарти давлатӣ ё меъёрҳои сатҳи ҷоизи радиёихтилоот мувофиқат намекунанд

Барои тайёр ё истифода намудани воситаҳои электротехникӣ, ки ба талаботи стандарти давлатӣ ё меъёрҳои сатҳи ҷоизи радиёихтилоот мувофиқат намекунанд, —

ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз се то панҷ, ба шахсони мансабдор аз чил то панҷоҳ ва ба шахсони ҳуқуқӣ аз дусад то сесад нишондиҳанда барои ҳисобҳо бо мусодираи ашёи ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 354. Риоя накардани қоидаҳои муҳофизати иншооти алоқа

Барои риоя накардани қоидаҳои муҳофизати иншооти алоқа, —

ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз панҷ то ҳафт ва ба шахсони мансабдор аз ҳафтод то сад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 355. Риоя накардани қоидаҳои муҳофизати хатти алоқа

Барои риоя накардани қоидаҳои муҳофизати хатти алоқа, —

ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз панҷ то ҳафт ва ба шахсони мансабдор аз ҳафтод то сад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 356. Риоя накардани қоидаҳои пайвастшавии байнишабакавии шабакаҳои алоқаи барқӣ

Барои риоя накардани қоидаҳои пайвастшавии байнишабакавии шабакаҳои алоқаи барқӣ, —

ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз ҳафт то даҳ нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 357. Худсарона пайваст кардани таҷҳизоти интиҳоӣ ба шабакаҳои алоқаи барқӣ

Барои худсарона пайваст кардани таҷҳизоти интиҳоӣ ба шабакаҳои алоқаи барқӣ, —

ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз ҳафт то даҳ ва ба шахсони мансабдор аз ҳафтод то сад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 358. Интиқол ва фурўши воситаҳои алоқа

Барои интиқол ва фурўши воситаҳои алоқа, ки ба стандарти давлатӣ ва шартҳои техникӣ мувофиқат намекунанд, —

ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз панҷ то ҳафт, ба шахсони мансабдор аз сӣ то чил ва ба шахсони ҳуқуқӣ аз сад то дусад нишондиҳанда барои ҳисобҳо бо мусодираи ашёи ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 359. Расонидани зарар ба шабакаҳои алоқа

Барои расонидани зарар ба шабакаҳои алоқа (ҳавоӣ, ноқилӣ) ҳангоми иҷрои кор, —

ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз панҷ то ҳафт ва ба шахсони мансабдор аз панҷоҳ то ҳафтод нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 360. Пешниҳод намудани маълумоти бардурўғ дар бораи объекти алоқа ё хизматрасонии соҳаи алоқа

Барои пешниҳод намудани маълумоти бардурўғ дар бораи объекти алоқа ё хизматрасонии соҳаи алоқа, —

ба шахсони мансабдор ба андозаи аз даҳ то бист нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 361. Аз тарафи фармоишгар истифода бурдани объекти алоқа бе иҷозати мақомоти ваколатдор

Барои аз тарафи фармоишгар истифода бурдани объекти алоқа пас аз сохтмони нав, таҷдид ва таъмири асосӣ, бе иҷозати мақомоти ваколатдор, —

ба шахсони мансабдор ба андозаи аз бист то чил нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 362. Расонидани зарар ба телефон-автоматҳо (таксофонҳо)

Барои расонидани зарар ба телефон-автоматҳо (таксофонҳо), —

ба андозаи аз ҳафт то даҳ нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 363. Худсарона пайваст шудан ба шабакаи телефонӣ 

Барои худсарона пайваст шудан ба шабакаи телефонӣ, —

ба андозаи аз ҳафт то даҳ нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 364. Саркашӣ намудани корхонаҳои соҳаи нақлиёт аз бастани шартнома дар бораи ҳамлу нақли муросилоти почта дар самтҳои доимии байнишаҳрӣ ва байналмилалӣ

Барои саркашӣ намудани корхонаҳои соҳаи нақлиёт аз бастани шартнома дар бораи ҳамлу нақли муросилоти почта дар самтҳои доимии байнишаҳрӣ ва байналмилалӣ, —

ба шахсони мансабдор ба андозаи аз бист то сӣ нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 365. Иҷро накардани амрнома ё қарори мақомоти ваколатдори давлатии назорат ва танзими соҳаи алоқа ва иттилоотонӣ

Барои иҷро накардани амрнома ё қарори мақомоти ваколатдори давлатии назорат ва танзими соҳаи алоқа ва иттилоотонӣ, —

ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз се то панҷ ва ба шахсони мансабдор аз даҳ то бист нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 366. Беиҷозат истифода намудани басомад (каналҳо) ё риоя накардани қоидаҳои истифодаи алоқаи радиоӣ (басомадҳо)

Барои беиҷозат истифода намудани басомад (каналҳо) ё риоя накардани қоидаҳои истифодаи алоқаи радиоӣ (басомадҳо), —

ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз ҳафт то даҳ, ба шахсони мансабдор аз сӣ то панҷоҳ ва ба шахсони ҳуқуқӣ аз сад то дусад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 367. Риоя накардани қоидаҳои фурўш, ба истифодаи муваққатӣ ё доимӣ додани воситаҳои радиоэлектронӣ ва дастгоҳҳои баландбасомад

Барои риоя накардани қоидаҳои фурўш, ба истифодаи муваққатӣ ё доимӣ додани воситаҳои радиоэлектронӣ ва дастгоҳҳои баландбасомад, —

ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз ҳафт то даҳ, ба шахсони мансабдор аз сӣ то чил ва ба шахсони ҳуқуқӣ аз сад то дусад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 368. Монеъ шудан ба иҷрои вазифаҳои хизматии шахсони салоҳиятдори мақомоти ваколатдори давлатии соҳаи алоқа ва иттилоот

Барои монеъ шудан ба иҷрои вазифаҳои хизматии шахсони салоҳиятдори мақомоти ваколатдори давлатии соҳаи алоқа ва иттилоот, —

ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз се то панҷ ва ба шахсони мансабдор аз сӣ то чил нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

БОБИ 21. Ҳуқуқвайронкунии маъмурӣ дар соҳаи телевизион, радиошунавонӣ ва дигар воситаҳои ахбори омма

Моддаи 369. Риоя накардани тартиби истифодаи каналҳои телевизион ва радиошунавонӣ

1. Барои риоя накардани тартиби истифодаи шабакаи пахши барномаҳо, ба шахсони дигар додани шабакаи пахши барномаҳо (воситаҳои техникӣ, студия), ки иҷозатнома надоранд, ҳамчунин халал расонидан ба дигар ташкилотҳои пахшкунандаи барномаҳо, —

ба андозаи аз сӣ то панҷоҳ нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

2. Барои дар давоми як соли баъди таъйини ҷазои маъмурӣ содир намудани кирдори дар қисми якуми ҳамин модда пешбинишуда, —

ба андозаи аз панҷоҳ то сад нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 370. Риоя накардани тартиби истифодаи барномаҳо ва маводи ташкилотҳои ғайр

1. Барои ба барномаҳои телевизион ва радио дохил кардани маводи ташкилотҳои ғайр ва истеҳсолкунандагони берунаи маводи аудиовизуалӣ, ки иҷозатнома надоранд ва ҳамчунин худсарона пахш кардани барномаю гуфторҳои телевизион ва радиои хориҷӣ, —

ба шахсони мансабдор ба андозаи аз бисту панҷ то сиюпанҷ нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

2. Барои дар давоми як соли баъди таъйини ҷазои маъмурӣ такроран содир намудани кирдори дар қисми якуми ҳамин модда пешбинишуда, —

ба шахсони мансабдор аз чил то панҷоҳ нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 371. Риоя накардани қоидаҳои насб, сохтмони студияҳо ва истифодаи воситаҳои телевизиону радиошунавонӣ

Барои риоя накардани қоидаҳои насб, сохтмони студияҳо ва истифодаи воситаҳои телевизиону радиошунавонӣ, хориҷ шудани нишондодҳои сифатӣ (параметрҳо) аз меъёрҳо, стандартҳо, сертификатҳо, меъёрҳои байналмилалӣ, қоидаҳои истифодаи каналҳои телевизиону радиошунавонӣ, танаффусу таваққуфи техникӣ, ки дар нақшаи пахши барнома пешбинӣ нашудааст ва бе маълумоти мавҷпахшкунӣ ба эфир баромадан, —

ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз даҳ то понздаҳ ва ба шахсони мансабдор аз сӣ то чил нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъйин карда мешавад.

Моддаи 372. Иҷро накардани амрномаи мақомоти назорати давлатии соҳаи телевизион ва радиошунавонӣ

Барои иҷро накардани амрномаи мақомоти назорати давлатии соҳаи телевизион ва радиошунавонӣ, —

ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз ҳафт то даҳ, ба шахсони мансабдор аз сӣ то чил ва

Душанбе 2010

ББК 76.0+76.029
Р – 68

Таҳти таҳрири Нуриддина ҚАРШИБОЕВ, Раиси АМВАОМТ

Мураттибон: А.Воҳидов, Н. Қаршибоев, З.Мӯъминҷонов, Н.Раҳмонбердиева, М.Шодиев.

Мутарҷим: Р.Махсумов

Муҳаррири масъул: А.Воҳидов

Мусаҳҳеҳ: Гулрухсори Нуриддин

Нақши Интернет дар дастрасӣ ба иттилоот

Рисола дар чорчӯбаи лоиҳаи «Вусъат додани дастрасӣ ба иттилоот дар Интернет», бо дастгирии Намояндагии «Internews Network» дар Тоҷикистон, аз ҳисоби маблағҳои Агентии ИМА оид ба ҳамкории байналмилалӣ (USAID) интишор шуд. Ройгон паҳн карда мешавад.

Нақши Интернет дар дастрасӣ ба иттилоот (бо забони тоҷикӣ), 68 саҳифа. Теъдод 300 нусха.

Рисола ҷамъбасти натиҷаи лоиҳаи «Вусъат додани дастрасӣ ба иттилоот дар Интернет», бо дастгирии Намояндагии «Internews Network» дар Тоҷикистон мебошад. Рисола ҷиҳатҳои мухталифи дастрасӣ ба Интернет – ҳамчун сарчашмаи алтернативии ахборро фаро гирифта, барои доираи васеъи хонандагон пешбинӣ гаштааст. Дар рисола натиҷаҳои пурсиш ва тадқиқот, мақолаҳо ва андешаҳои коршиносон, инчунин ҳуҷҷати ҷамъбастии «мизи мудаввар» дар мавзӯи «Дастрасӣ ба Интернет: дастовардҳо ва дурнамо» гирд оварда шудаанд.

© АМВАОМТ

Барои дастрас намудани намунаи чопии рисола ба дафтари АМВАОМТ муроҷиат кунед.

Нишонаи мо: ш.Душанбе, кӯчаи Ҳусейнзода, 34. Тел.: 221-37-11